Vai trò to lớn của gia đình đối với sự phát triển nhân cách và lối sống của thanh, thiếu niên càng được khẳng định khi gia đình là nơi tin cậy để họ tham vấn các vấn đề quan yếu trong cuộc sống như sức khỏe, công việc, hôn nhân, tình yêu, tín ngưỡng tôn giáo…

Theo kết quả điều tra quốc gia về vị thành niên và thanh niên Việt Nam, đa số thanh niên Việt Nam trong độ tuổi từ 14 đến 25 đang sống trong gia đình cùng với cả cha và mẹ. Trong số hơn 7.800 thanh niên được hỏi có tới 82,7% ở nhóm tuổi 22-25 và 90,9% đang sống tại gia đình có đủ cả cha lẫn mẹ. Chỉ có 2,6% trong số đó cho biết có cha, mẹ ly dị (con số này ở khu vực thành thị là 4,7%, nông thôn là 2%).

Có 95% số thanh niên được hỏi cho biết họ có mối quan hệ gắn bó với gia đình và cảm thấy mình có ý nghĩa đối với gia đình. Như vậy, đa số thanh niên Việt Nam hiện nay đã từng được sống cùng với gia đình mình và được thụ hưởng giáo dục gia đình trong độ tuổi trẻ em - độ tuổi bắt đầu hình thành và định hướng về phát triển nhân cách và lối sống trong đời người.

Sống trong môi trường giáo dục gia đình “dân chủ” sẽ hoàn toàn khác với sống trong môi trường giáo dục “không quan tâm, bỏ mặc” hay “gia trưởng, độc đoán”.

Cho dù trong xu hướng phát triển chung của xã hội hiện đại thì tỷ lệ thanh niên sống trong gia đình và lượng thời gian thanh niên sống cùng gia đình cũng như số lượng thế hệ sống trong gia đình ngày một giảm đi, song gia đình vẫn là nơi phần lớn các tương tác xã hội quan trọng nhất diễn ra và tác động tới quá trình hình thành, phát triển nhân cách, định hướng giá trị và lối sống của con người trong độ tuổi trẻ em và thanh niên.

Vấn đề gia đình và giáo dục gia đình nếu không được quan tâm sẽ có những tác động tiêu cực đến lối sống của thanh niên.

Theo nghiên cứu, có tới 45,9% số thanh niên nghiện ma túy cho biết họ không nhận được sự quan tâm của gia đình và đó cũng là một trong những nguyên nhân khiến họ không kiềm chế được bản thân, dẫn đến nghiện hoặc tái nghiện ma túy. Theo đó, có tới 39,5% số thanh niên nghiện ma túy cho biết cha mẹ và người thân trong gia đình không muốn biết họ đi đâu và làm gì vào buổi tối, 25,3% cho biết bố mẹ chỉ hỏi qua loa. Trong khi đó, có tới 58% số thanh niên này cho biết lý do nghiện ma túy của những người mà họ biết là do được gia đình quá nuông chiều, hoặc quan tâm không đúng cách. Có 50% số thanh niên nghiện ma túy cho rằng do thiếu việc làm, phải đi làm ăn xa nhà, thiếu sự quan tâm của gia đình nên đã bị vướng vào ma túy và một số tệ nạn khác.

Phần lớn số nữ thanh niên bị sa vào tệ nạn mại dâm khi đang ở trong độ tuổi thanh niên là do thiếu sự quan tâm, quản lý, giáo dục của gia đình. Hầu hết các gia đình của gái mại dâm đều có vấn đề, nhất là những gia đình vốn đã có người liên quan đến mại dâm, có người nghiện ma túy, người có tiền án, tiền sự và có thành viên liên quan đến các loại tệ nạn xã hội khác. Về nguyên nhân khiến số thanh thiếu niên phạm tội có xu hướng tăng. Nguyên Thứ trưởng Thường trực Bộ Tư pháp Hoàng Thế Liên cho biết: “Kết quả điều tra những năm gần đây cho thấy 38,8% người chưa thành niên vi phạm pháp luật xuất thân từ những gia đình có cha mẹ làm nghề buôn bán; trong đó số trẻ em được trực tiếp phỏng vấn có 52,4% là đang sống với cha mẹ, được cha mẹ nuôi dưỡng, số còn lại là sống trong hoàn cảnh gia đình không bình thường: 12% chỉ sống với mẹ, 4% chỉ sống với bố, 3,1% sống với cha mẹ kế, 9,03% sống với người khác. Trong số người chưa thành niên vi phạm pháp luật có tới 17% là những kẻ lang thang, vô gia cư; 71,37% số trẻ thành niên vi phạm pháp luật trả lời không nhận được sự quan tâm, chăm sóc đầy đủ của cha mẹ và gia đình”.

Theo báo cáo khác của Bộ Tư pháp, thanh thiếu niên phạm pháp có nguồn gốc gia đình làm nghề buôn bán bất hợp pháp chiếm 51,94%, gia đình có người phạm tội hình sự chiếm 40%, 30% trẻ phạm tội có bố, mẹ hoặc cả hai nghiện hút. Có trường hợp bố mẹ trực tiếp đẩy con ra đường, xúi giục chúng làm những điều bất chính khiến trẻ bỏ nhà đi hoang, sống bụi, trộm cắp.

Số liệu của Viện Kiểm sát Nhân dân Thành phố Hà Nội cho thấy, tỉ lệ người chưa thành niên có hành vi trộm cắp tài sản đồng phạm với bố mẹ là 5%...

Nhận thức gia đình có vị trí, vai trò hết sức quan trọng đối với quá trình phát triển của đất nước, Đảng, Nhà nước ta luôn quan tâm công tác chăm lo xây dựng gia đình bằng nhiều chủ trương, chính sách cụ thể.

Gia đình không chỉ giữ vai trò nền tảng, tế bào của xã hội, mà còn là môi trường quan trọng, trực tiếp giáo dục nếp sống, hình thành nên nhân cách con người. Gia đình giữ vai trò đặc biệt quan trọng tới số lượng, chất lượng dân số và cơ cấu dân cư của quốc gia. Gia đình không chỉ dừng lại ở việc duy trì nòi giống, mà quan trọng hơn, gia đình phải trở thành môi trường tốt, đầu tiên để giáo dục nếp sống, hình thành nhân cách con người. 

Trước yêu cầu thực tiễn, Ban Bí thư Trung ương Đảng đã ban hành Chỉ thị số 49-CT/TW “Về xây dựng gia đình trong thời kỳcông nghiệp hóa, hiện đại hóa  đất nước”, “nâng cao trách nhiệm của gia đình trong việc xây dựng và bồi dưỡng các thành viên của mình có lối sống văn hoá, làm cho gia đình thực sự là tổ ấm của mỗi người và là tế bào lành mạnh của xã hội”⁽¹⁾. Xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ và hạnh phúc là góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, cụ thể hóa chủ trương của Đảng.

Ngày 29-5-2012, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt đề án “Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030”. Mục tiêu là xây dựng gia đình Việt Nam no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, thực sự là tổ ấm của mỗi người, là tế bào lành mạnh của xã hội. 3 mục tiêu lớn, trong đó, mục tiêu kế thừa, phát huy các giá trị truyền thống tốt đẹp của gia đình Việt Nam, tiếp thu có chọn lọc các giá trị tiên tiến của gia đình trong xã hội phát triển; thực hiện đầy đủ các quyền và trách nhiệm của các thành viên trong gia đình, đặc biệt là đối với trẻ em, người cao tuổi, phụ nữ có thai, nuôi con nhỏ... là một mục tiêu quan trọng.

Chiến lược cũng đề ra chỉ tiêu phấn đấu đến năm 2020 đạt 95% hộ gia đình dành thời gian chăm sóc, dạy bảo con, cháu, tạo điều kiện cho con, cháu phát triển toàn diện về thể chất, trí tuệ, đạo đức và tinh thần. Phấn đấu đến 2020 đạt 95% hộ gia đình thực hiện chăm sóc, phụng dưỡng chu đáo ông, bà, chăm sóc cha, mẹ, phụ nữ có thai, nuôi con nhỏ...

Chiến lược cũng đưa ra mục tiêu nâng cao nhận thức về vai trò, vị trí, trách nhiệm của gia đình và cộng đồng trong việc thực hiện tốt chủ trương, đường lối, chính sách, pháp luật về hôn nhân và gia đình, bình đẳng giới, phòng, chống bạo lực gia đình, ngăn chặn các tệ nạn xã hội xâm nhập vào gia đình. Hằng năm, trung bình giảm từ 10 - 15% hộ gia đình có bạo lực, có người mắc tệ nạn xã hội.

Sau hơn 30 năm đổi mới, đất nướcViệt Nam đã có những đổi thay. Kinh tế hộ gia đình đã có bước phát triển mạnh. Công tác dân số, kế hoạch hoá gia đình, chăm sóc giáo dục trẻ em đã tích cực góp phần xây dựng gia đình ấm no, hạnh phúc. Vai trò của phụ nữ trong xã hội và gia đình được đề cao. Cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá” đã đạt nhiều kết quả to lớn, thực chất, ngày càng có nhiều gia đình văn hoá, gia đình hiếu học, tộc họ văn hoá, thôn, bản văn hoá. Các phong trào đền ơn đáp nghĩa, chăm sóc người có công thu hút sự tham gia rộng rãi của các tầng lớp nhân dân, thể hiện tinh thần uống nước nhớ nguồn của dân tộc và tô đậm thêm giá trị nhân văn của gia đình Việt Nam.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đã đạt được vẫn còn nhiều vấn đề bất cập trong gia đình Việt Nam hiện nay. Hiện tượng tảo hôn ở miền núi, tình trạng ly hôn, ly thân, chung sống không kết hôn… gia tăng, gây những hậu quả nghiêm trọng về nhiều mặt đối với gia đình và xã hội. Sự xung đột giữa các thế hệ về lối sống và việc chăm sóc, nuôi dưỡng người cao tuổi đang đặt ra những thách thức mới. Bạo lực gia đình, tình trạng buôn bán phụ nữ, trẻ em bị xâm hại, trẻ em lang thang kiếm sống, trẻ em vi phạm pháp luật có chiều hướng phát triển.

Qua khảo sát cho thấy, phần lớn thanh niên sa vào tội phạm, tệ nạn xã hội hoặc có lối sống tiêu cực, ích kỷ, thờ ơ vô cảm, hành xử bạo lực… do thiếu sự quan tâm, quản lý, giáo dục của gia đình. Có thể chia thành những nhóm trường hợp sau⁽²⁾ :

(1) Gia đình của thanh niên đã bị “hỏng từ gốc”, tức phụ huynh của những thanh niên này đã phạm tội hoặc sa vào tệ nạn. Thanh niên xuất thân từ những gia đình này dễ bị sa vào tội phạm, tệ nạn và lựa chọn các lối sống tiêu cực như một sự tiếp nối tự nhiên.

(2) Gia đình bỏ mặc, không quan tâm đến con cái. Có những gia đình do hoàn cảnh kinh tế quá khó khăn nên bố mẹ không thể nuôi dạy, quan tâm đến con. Nhưng cũng có gia đình khá sung túc, nhưng bố mẹ do mải làm ăn, kiếm tiền nên không quan tâm đến con.

(3) Cách giáo dục gia đình không đúng, gây ảnh hưởng tiêu cực đến việc phát triển nhân cách, định hướng lối sống của thanh, thiếu niên. Có những thanh niên vốn được coi là ngoan, hiền, nhưng đột nhiên “dạt nhà”, “đi bụi”, phạm tội, thậm chí tự tử chỉ vì những xung đột nhỏ trong gia đình, hoặc cho là bị cha mẹ, người thân đối xử không công bằng hoặc bị bạo hành.

Gia đình và giáo dục gia đình là yếu tố tác động quan trọng nhất trong quá trình vận động xây dựng lối sống tích cực, hiện đại và lành mạnh, ngăn ngừa các xu hướng lối sống tiêu cực, trong thanh niên. Để xây dựng môi trường giáo dục trong gia đình, cần tuân thủ một số nguyên tắc sau.

Cha mẹ ý thức được trách nhiệm của mình;

Xác định mục tiêu giáo dục con;

Thống nhất trong giáo dục;

Làm gương;

Tổ chức lối sống gia đình lành mạnh;

Tôn trọng con, hiểu con để có phương pháp giáo dục đúng.

Giáo dục, đạo đức, lối sống văn hóa cho thanh, thiếu niên là công việc cấp thiết cần thực hiện đồng bộ gia đình, nhà trường và xã hội.

Một là, nhận thức đúng, đầy đủ tính cấp bách và tầm quan trọng của công tác giáo dục, đạo đức, lối sống văn hóa cho thanh niên. Coi trọng việc chăm lo, bồi dưỡng đạo đức, lối sống văn hóa trong gia đình.

Hai là, tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội, trong giáo dục đạo đức, lối sống văn hóa cho thế hệ trẻ. Tạo môi trường thực tiễn để tuyên truyền, giáo dục đạo đức, lối sốngvăn hóacho thanh niên. Xây dựng các tiêu chí cụ thể về chuẩn mực đạo đức, lối sốngvăn hóacho các đối tượng đoàn viên thanh niên.

Ba là, xây dựng môi trường lành mạnh, tạo điều kiện để thế hệ trẻ học tập, rèn luyện, phấn đấu, trưởng thành. Giải quyết vấn đề việc làm tốt sẽ góp phần giáo dục đạo đức, lối sốngvăn hóacho thanh niên hiện nay.

Gia đình Việt Nam ngày càng có vai trò quan trọng trong việc thực hiện chức năng cơ bản của mình, hình thành nhân cách con người, nâng cao trình độ dân trí cho toàn dân, tăng cường giáo dục về vai trò và trách nhiệm của gia đình, của xã hội đối với sự phát triển của các thành viên nhằm phát huy mọi khả năng của gia đình tham gia vào sự nghiệp xây dựng đất nước, thực hiện thành công “Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030”. 

_____________________________

⁽¹⁾  Chỉ thị số 49-CT/TW “Về xây dựng gia đình trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa  đất nước”,

(2) Số liệu từ Đề tài: “Điều tra đánh giá vai trò và ảnh hưởng của gia đình đối với lối sống của thế hệ trẻ hiện nay tại các vùng đang trong quá trình đô thị hóa”, đơn vị chủ trì: Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh.

TS  ĐẶNG KIM OANH

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh