Ảnh: Minh họa

Từ khóa: tư duy chiến lược, đội ngũ cán bộ lãnh đạo, thực thi công vụ.

Hiện nay, để đáp ứng yêu cầu xây dựng và phát triển đất nước, hội nhập thành công với khu vực và thế giới, đội ngũ lãnh đạo phải có tư duy chiến lược nhằm thúc đẩy các cơ quan nhà nước không ngừng thích ứng với những điều kiện mới, nâng cao năng lực và hiệu quả hoạt động. Đó là yếu tố quan trọng và cũng là điều kiện cần thiết để các cơ quan nhà nước phát triển, tạo thành những mắt xích vững chắc của bộ máy nhà nước, giúp cho Nhà nước ta tiến nhanh, tiến mạnh và tiến vững chắc trên con đường hội nhập quốc tế.

1. Tư duy chiến lược và tầm quan trọng của việc phát triển năng lực tư duy chiến lược của đội ngũ lãnh đạo trong thực thi công vụ

Tư duy chiến lược là cách thức, quy trình và năng lực tư duy, giúp cho chủ thể lãnh đạo có thể xác định được chiến lược phát triển, các điểm mạnh, điểm yếu của tổ chức, biết cách liên tục cập nhập và rà soát môi trường để xác định các cơ hội và các nguy cơ cần khắc phục, từ đó tìm ra con đường và các giải pháp đưa tổ chức đến thành công.

Đó là sự kết hợp giữa cách tư duy rộng, tư duy sâu và tư duy dài hạn. Tư duy rộng là cách nhìn nhận có hệ thống và toàn diện về môi trường mà tổ chức đang tồn tại, thấy được xu hướng biến đổi của môi trường và vị trí mà tổ chức phải đạt tới trong môi trường thay đổi đó. Tư duy sâu là sự phân tích một cách sâu sắc về các cơ hội, thách thức, điểm mạnh và điểm yếu của tổ chức, nhìn thấy điểm tựa làm đòn bẩy cho sự phát triển của tổ chức. Tư duy dài hạn là khả năng nhìn thấy mục tiêu phía trước, nhận thức được các xu hướng thay đổi và không ngừng làm cho tổ chức thích nghi với môi trường để đạt tới mục tiêu mong muốn. Điều này đòi hỏi gắn tầm nhìn dài hạn với mục tiêu mong muốn và xử lý các vấn đề trong một tổng thể để đạt được mục tiêu đó.

Tư duy chiến lược là một quá trình sáng tạo và đa dạng, thể hiện tầm nhìn của các nhà lãnh đạo, đòi hỏi họ gắn kết các hoạt động hàng ngày với mục tiêu chiến lược dài hạn của tổ chức. Đây là một quá trình mang tính trí tuệ và nhận thức để xem xét cách thức đổi mới hoặc tái tạo lại tổ chức nhằm đáp ứng sự thay đổi của môi trường.

Tư duy chiến lược là một loại hình của tư duy ở cấp độ cao của con người. Tư duy chiến lược phản ánh được bản chất, quy luật, xu hướng vận động của hiện thực khách quan, thể hiện tầm nhìn xa trông rộng, có tính sáng tạo, từ đó đưa ra những dự báo, định hướng đúng để đạt mục tiêu chiến lược trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn, phù hợp với quy luật phát triển của khách quan.

Tư duy chiến lược giúp chủ thể đưa ra các kế hoạch hiệu quả cũng như các bước để thực hiện thành công các kế hoạch đó. Tư duy chiến lược ngày càng trở nên cần thiết đối với tất cả mọi người và đặc biệt không thể thiếu đối với đội ngũ cán bộ lãnh đạo, bởi sản phẩm của tư duy chiến lược của họ không thuần túy phục vụ cho những mục tiêu cá nhân, trong phạm vi nhỏ hẹp mà nó có ảnh hưởng, mang tính quyết định tới sự phát triển của cộng đồng, của vùng miền, của quốc gia dân tộc. Tư duy chiến lược của nhà lãnh đạo thể hiện những đặc trưng cơ bản gắn với hoạt động lãnh đạo; mang tính tổng hợp, hệ thống, có tầm nhìn xa trông rộng, có tính dự báo, thấy được xu thế phát triển và hướng tới các phương án thực hiện tối ưu; mang tính định hướng và sáng tạo, có khả nâng vận dụng một cách nhuần nhuyễn phép biện chứng, nhận thức rõ quy luật khách quan, bản chất của sự kiện, tình hình vận động của sự vật, biết phát hiện mâu thuẫn của sự vật, phát hiện cái mới phù hợp với sự phát triển của thực tiễn. Tư duy chiến lược của nhà lãnh đạo có phạm vi phản ánh sâu rộng, trong thời gian tương đối dài, tiếp cận vấn đề ở quy mô toàn cục, mang tầm nhìn thời đại và những thành quả văn minh của nhân loại; dựa trên cơ sở nghiên cứu lý luận và tổng kết thực tiễn, là tư duy tổng hợp của tư duy kinh tế, tư duy chính trị, tư duy văn hóa, tư duy quân sự, tư duy đối ngoại, từ đó hình thành nên một tầm nhìn vừa khái quát, vừa sâu rộng lại đáp ứng được nhu cầu phát triển lâu dài của thực tiễn.

Trong bối cảnh đẩy mạnh cải cách hành chính, hội nhập quốc tế và xây dựng chính phủ liêm chính và kiến tạo, tư duy chiến lược là yêu cầu cần thiết đối với người cán bộ lãnh đạo. Tư duy chiến lược giúp cho chủ thể có tầm nhìn xa trông rộng, sớm phát hiện được các biểu hiện của sự thay đổi, của bước ngoặt, kịp thời phát hiện cái mới hợp quy luật. Nó giúp định hướng cho hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn; dự báo được các tình huống có thể xảy ra; trên cơ sở đó chủ động đề ra các phương án dự phòng, bổ sung các kế hoạch ứng phó. Trước những biến đổi nhanh chóng, phức tạp, khó lường của tình hình thế giới, với nhiều thời cơ nhưng cũng chứa đựng nhiều thách thức, chủ thể nào có được tư duy chiến lược đúng, vạch ra được những chủ trương, chính sách phát triển mang tầm chiến lược sẽ là người chiến thắng. Mỗi cán bộ lãnh đạo rất cần phải có được tư duy chiến lược bởi họ là những người trực tiếp hoặc góp phần xây dựng đường lối, chủ trương, chính sách trong phát triển kinh tế, chính trị, văn hóa - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh, đối ngoại và là người tổ chức thực hiện.

2. Thực trạng về năng lực tư duy chiến lược của đội ngũ lãnh đạo ở Việt Nam hiện nay

Đội ngũ cán bộ lãnh đạo nước ta khẳng định được tầm nhìn xa trông rộng qua các giai đoạn cách mạng, đặc biệt là trong công cuộc đổi mới. Những kết quả đạt được trong nâng cao trình độ tư duy chiến lược của đội ngũ cán bộ lãnh đạo nước ta hiện nay là kết quả của quá trình đào tạo, bồi dưỡng, rèn luyện qua các chặng đường cách mạng, trực tiếp từ công cuộc đổi mới, trong đó có đổi mới tư duy do Đại hội VI của Đảng ta khởi xướng.

Tư duy của đội ngũ cán bộ lãnh đạo nước ta ngày càng nhanh nhạy, thể hiện được tính sáng tạo, vượt trước. Phẩm chất năng động, sáng tạo trong tư duy của đội ngũ cán bộ lãnh đạo nước ta hiện nay được thể hiện rõ nét trong việc nhạy bén, thích ứng nhanh, có khả năng phân tích các tình huống hết sức phức tạp của tình hình thế giới cũng như trong nước, thông qua việc thu nhận và xử lý thông tin, trên cơ sở đó xây dựng lên kế hoạch, dự án, soạn thảo nghị quyết và ra quyết định phù hợp với xu hướng phát triển, đạt hiệu quả cao trong thực tiễn.

Khả năng dự báo, định hướng của đội ngũ cán bộ lãnh đạo nước ta có những bước tiến rõ nét. Người cán bộ lãnh đạo, ở những cương vị, lĩnh vực khác nhau, nhìn chung đều đã đưa ra được những dự báo sát với thực tế, chỉ ra được xu hướng vận động của thế giới, của đất nước, những việc cần phải nhận thức và thực hiện, đáp ứng được xu thế phát triển.

Để có được những điều đó là nhờ sự quan tâm chăm lo một cách toàn diện của Đảng và Nhà nước trong công tác đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao trình độ về mọi mặt cho đội ngũ cán bộ lãnh đạo các cấp, cùng với đó là sự nỗ lực, cố gắng tự học tập, rèn luyện nâng cao trình độ tư duy chiến lược của đội ngũ cán bộ lãnh đạo.

Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đạt được, tư duy chiến lược của đội ngũ cán bộ lãnh đạo nước ta vẫn còn bộc lộ những hạn chế về trình độ; còn tồn tại những yếu tố là lực cản, kìm hãm sự phát triển của tư duy chiến lược dẫn tới việc đất nước ta phát triển chưa bền vững, nguy cơ tụt hậu về kinh tế còn lớn.

Trên thực tế, tư duy nhiệm kỳ làm giới hạn tầm nhìn của người lãnh đạo. Các nhà lãnh đạo được bầu hoặc được bổ nhiệm thường chỉ giới hạn tầm nhìn về mục tiêu của tổ chức trong nhiệm kỳ mà mình phụ trách, coi những gì xa hơn là công việc của người phía sau. Đây là cách nhìn hạn hẹp, làm cho cơ quan nhà nước không thể đổi mới một cách mạnh mẽ trước những đòi hỏi của thực tiễn. Nhiều nhà lãnh đạo bị sa vào những vấn đề cụ thể của tổ chức và tìm cách giải quyết vấn đề trong khuôn khổ các điều kiện hiện tại của tổ chức. Khi quá bận rộn với các công việc quản lý hàng ngày, không ít lãnh đạo cho rằng việc suy nghĩ đến một tương lai xa là không cần thiết.

Còn một số lãnh đạo chưa quan tâm đúng mức đến các ý kiến phản hồi và đánh giá của bên ngoài (các cơ quan có liên quan, các đối tác, các tổ chức và công dân) đối với tổ chức của mình. Trong bối cảnh dân trí được nâng cao và dân chủ hóa, những yêu cầu, đòi hỏi của người dân đối với Nhà nước ngày càng cao. Sự phản hồi của xã hội đối với hoạt động của cơ quan nhà nước là thước đo quan trọng và có tác động mạnh đến vị thế của cơ quan đó. Nếu không quan tâm theo dõi, khảo sát ý kiến từ phía các đối tác, các tổ chức và công dân để biết chính xác về các điểm mạnh và điểm yếu của tổ chức mình, người lãnh đạo không thể tìm ra các giải pháp phù hợp để đưa tổ chức đến thành công.

Còn không ít cán bộ lãnh đạo các cấp tầm nhìn hạn hẹp, bảo thủ, giáo điều, nặng về chủ nghĩa kinh nghiệm, máy móc, cứng nhắc, thiếu tư duy sáng tạo, nhạy bén với cái mới, chưa nắm bắt được những quy luật khách quan dẫn đến việc đặt ra những mục tiêu, chủ trương, chính sách, giải pháp chưa phù hợp, chưa hiệu quả, thậm chí cản trở sự phát triển dài hạn.

Những hạn chế trên do một số nguyên nhân như: đội ngũ cán bộ lãnh đạo nước ta được sinh ra từ một nước nông nghiệp lạc hậu; hậu quả chiến tranh nặng nề; thời gian khá dài tồn tại nền kinh tế tập trung bao cấp.

Quá trình đổi mới toàn diện đất nước theo con đường xã hội chủ nghĩa là một sự nghiệp cách mạng vĩ đại với quy mô và tầm vóc to lớn, chưa có tiền lệ trong lịch sử, đặc biệt là chưa có sự chuẩn bị về lý luận. Khi công cuộc đổi mới càng đi vào chiều sâu càng nảy sinh nhiều vấn đề mới, phức tạp về lý luận và thực tiễn không có sẵn trong di sản kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin nên không thể giải quyết ngay trong một sớm một chiều.

Chưa có sự nhận thức một cách tự giác về tầm quan trọng và những yêu cầu về tư duy chiến lược. Bên cạnh đó, một bộ phận cán bộ chưa đáp ứng được yêu cầu nhiệm vụ; trong công tác lãnh đạo, quản lý, tổ chức thực hiện còn lúng túng; chưa thực sự chủ động trong việc xây dựng chương trình, kế hoạch phù hợp với điều kiện thực tiễn; công tác tham mưu, đề xuất, tháo gỡ khó khăn còn thiếu tính chủ động; việc cập nhật thông tin khoa học công nghệ, học tập nâng cao trình độ chuyên môn của cán bộ lãnh đạo chưa theo kịp với sự phát triển của xu hướng mới; sự liên kết, phối hợp giữa các cơ quan hoạch định chính sách chưa thực sự chặt chẽ; công tác dự báo, định hướng còn hạn chế; công tác tổng kết thực tiễn, nghiên cứu lý luận còn nhiều bất cập.

3. Một số giải pháp nâng cao năng lực tư duy chiến lược của đội ngũ lãnh đạo trong thực thi công vụ

Thứ nhất, đổi mới công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ lãnh đạo theo hướng chú trọng rèn luyện tư duy chiến lược

Đổi mới, hoàn thiện và nâng cao chương trình đào tạo, bồi dưỡng theo hướng chọn lọc, thiết thực, sát hợp với đối tượng và mục tiêu đào tạo, bồi dưỡng; tránh chồng chéo, trùng lắp, khắc phục tình trạng chạy theo bằng cấp, bằng cấp nhiều nhưng không phản ánh đúng năng lực tư duy và trình độ. Chương trình, nội dung phải bảo đảm tính khoa học, cơ bản và hệ thống, vừa bảo đảm tính hiện đại, thực tiễn và chuyên môn, nghiệp vụ. Coi trọng việc xây dựng và phát triển về tư duy chiến lược trong đào tạo lý luận chính trị. Phải cập nhật một cách nhanh nhạy, kịp thời nắm bắt thực tiễn, tổng kết thành lý luận những diễn biến mới của thời đại, những tác động từ quốc tế.

Đổi mới phương pháp dạy và học nhằm phát huy cao độ tính chủ động, tích cực, khả năng độc lập suy nghĩ, sáng tạo của người học; giảng viên cần khơi dậy tính chủ động của người học; đặc biệt là trong việc trao đổi kinh nghiệm công tác của học viên (cả kinh nghiệm thành công cũng như kinh nghiệm thất bại). Đó là những kinh nghiệm hết sức quý giá, là cơ sở để làm giàu thêm vốn hiểu biết và chia sẻ cho những lớp học viên sau.

Đa dạng hóa phương pháp, cách thức đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ tư duy chiến lược đối với đội ngũ cán bộ lãnh đạo, thông qua các khóa học ngắn hạn, trung hạn, dài hạn; thông qua trao đổi với giảng viên, chuyên gia trong và ngoài nước; học tập ở trong nước và nước ngoài; học tập trên giảng đường và trong thực tiễn. Đặc biệt, đẩy mạnh việc tham gia hoạt động tổng kết thực tiễn của đội ngũ cán bộ lãnh đạo có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Tổng kết thực tiễn để bổ sung, hoàn thiện, phát triển lý luận; hoàn thiện chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước, đồng thời giúp cho việc rèn luyện và không ngừng nâng cao năng lực tư duy lý luận, khắc phục lối tư duy kinh nghiệm, giáo điều của người cán bộ lãnh đạo. Việc đẩy mạnh công tác tổng kết thực tiễn và nghiên cứu lý luận là hai nội dung phải được chú trọng và tiến hành song song bởi lý luận và thực tiễn có mối quan hệ biện chứng, tác động qua lại lẫn nhau.

Thứ hai, đẩy mạnh việc học tập tư tưởng, đạo đức, phương pháp và phong cách tư duy lôgic và tầm nhìn xa trông rộng của Hồ Chí Minh

Trên thực tế, có nhiều phương pháp để rèn luyện tư duy chiến lược, trong đó việc học tập tư tưởng, đạo đức và phong cách, phương pháp tư duy Hồ Chí Minh là phương pháp đặc biệt quan trọng. Học tập phong cách tư duy độc lập, tự chủ, sáng tạo, thiết thực gắn với thực tiễn đất nước và thời đại. Học tập phương pháp kết hợp nhuần nhuyễn giữa tính cách mạng và tính khoa học, giữa lập trường, quan điểm và phương pháp nhận thức, hành động ở Hồ Chí Minh. Học tập khả năng kết hợp nhuần nhuyễn tri thức, văn minh hiện đại với truyền thống văn hóa phương Đông, kết hợp phong cách làm việc khoa học, hiện đại với cốt cách truyền thống dân tộc Việt Nam. Học tập khả năng tư duy được thể hiện bằng ngôn ngữ trong sáng, giản dị, phổ thông, dễ hiểu, dễ xâm nhập vào quần chúng của Bác. Bên cạnh đó, cán bộ lãnh đạo cần phải thường xuyên trau dồi đạo đức cách mạng, nâng cao ý thức trách nhiệm, hiểu và thực hành đúng những chuẩn mực, giá trị về đạo đức công vụ và văn hóa chính trị.

Thứ ba, cần coi trọng việc rèn luyện phương pháp tư duy biện chứng duy vật

Nói đến tư duy chiến lược là nói đến khả năng tư duy với tầm nhìn xa trông rộng, khả năng bao quát, khái quát, đưa ra những chủ trương, kế hoạch đúng đắn cho sự phát triển trong tương lai. Để có được tư duy chiến lược thì người cán bộ lãnh đạo nói chung trước hết cần được bồi dưỡng, trau dồi phương pháp biện chứng duy vật. Phương pháp biện chứng duy vật giúp chủ thể đi sâu nhận thức bản chất của sự vật, hiện tượng, gạt bỏ cái bề ngoài, ngẫu nhiên, hạn chế các phương pháp siêu hình, kinh nghiệm, giáo điều, giúp phát hiện ra mâu thuẫn, vấn đề cần phải giải quyết.

Thứ tư, tăng cường công tác thông tin đối ngoại và khoa học dự báo cho đội ngũ cán bộ lãnh đạo

Chú trọng việc mở rộng quan hệ hợp tác quốc tế trên tất cả các lĩnh vực, xây dựng mạng lưới thông tin đối ngoại trong nước và quốc tế; phát huy vai trò các đại sứ quán, cơ quan đại diện của Việt Nam ở nước ngoài; phát huy vai trò của Bộ Ngoại giao, Ban Đối ngoại Trung ương trong việc tiếp nhận, xử lý, chắt lọc, cung cấp thông tin cho các cơ quan lãnh đạo cấp cao của Đảng và Nhà nước... Tăng cường thông tin đối ngoại để tiếp cận được những thành tựu trí tuệ của thế giới trên nhiều lĩnh vực khác nhau, mở rộng tầm nhìn, tham khảo kinh nghiệm thành công và cả những thất bại để trang bị thêm những cách nhìn mới, những khả năng xử lý phù hợp với tình huống đặt ra.

Thứ năm, phát huy những nhân tố chủ quan thuộc về đội ngũ cán bộ, lãnh đạo

Cán bộ lãnh đạo là những người được đào tạo, bồi dưỡng, rèn luyện để có bản lĩnh chính trị vững vàng, có đạo đức trong sáng, kiến thức chuyên môn tốt, có trách nhiệm cao với công việc được giao, có khả năng xây dựng khối đoàn kết để phát huy sức mạnh tập thể... Đó là mục tiêu cũng là mong muốn của toàn Đảng, toàn dân đối với đội ngũ này.

Đạo đức cách mạng là phẩm chất quan trọng của người cách mạng, thể hiện qua tình cảm, niềm tin, lý tưởng, ý chí, nhiệt tình cách mạng là những nhân tố bên trong thôi thúc cán bộ không ngừng học tập, rèn luyện về mọi mặt, trong đó có việc học tập, rèn luyện, bồi dưỡng tư duy chiến lược. Chỉ có những cán bộ có tâm huyết vì nhân dân, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm thì trong các quyết định của mình mới thể hiện tầm nhìn xa, trông rộng, đó là cơ sở vô cùng quan trọng để hình thành tư duy chiến lược.

Việc phát triển tư duy không chỉ dừng lại ở nhận thức cho kịp mà để có được tư duy chiến lược thì còn phải có sự vượt trước, nhất là khi thực tiễn ngày nay có nhiều biến chuyển nhanh chóng và phức tạp. Đội ngũ cán bộ lãnh đạo phải không ngừng học tập, rèn luyện nâng cao trình độ, kiên quyết khắc phục những biểu hiện lười học tập lý luận chính trị trong cán bộ hiện nay. Học tập, rèn luyện đạo đức theo tấm gương của Chủ tịch Hồ Chí Minh để có được tinh thần cầu thị trong học tập phát triển năng lực, nâng cao trình độ tư duy chiến lược. Trên thực tế, một người cán bộ, đảng viên có đạo đức, nhân cách, tâm huyết thì sẽ luôn cố gắng học tập để có kiến thức, năng lực đáp ứng yêu cầu của thực tiễn đặt ra, có khả năng và kỹ năng giải quyết các tình huống một cách hiệu quả.

Bồi dưỡng, học tập, rèn luyện nhằm nâng cao trình độ tư duy chiến lược là yêu cầu cần thiết và cấp thiết đối với đội ngũ cán bộ lãnh đạo ở nước ta nhằm đạt được những mục tiêu chiến lược đã đề ra, bảo đảm cho đất nước phát triển bền vững, khẳng định được vị thế và vai trò của mình trên trường quốc tế.

Trong những năm tới, Việt Nam tiếp tục kế thừa và phát huy những thành tựu to lớn đạt được trong công cuộc đổi mới, quá trình hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng sẽ tạo ra nhiều thời cơ phát triển mới, thúc đẩy nhanh hơn tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi, cũng còn tiềm ẩn nhiều khó khăn, thách thức: tình hình thế giới biến đổi nhanh, phức tạp, khó lường, kinh tế thế giới tăng trưởng chậm, tiềm ẩn nguy cơ khủng hoảng, suy thoái. Các thế lực thù địch tăng cường thực hiện âm mưu “diễn biến hòa bình”, lợi dụng các vấn đề dân chủ, nhân quyền, tôn giáo, dân tộc để chống phá cách mạng Việt Nam; thiên tai, dịch bệnh, biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường... tiếp tục có những diễn biến phức tạp, tác động trực tiếp tới đất nước ta... Do vậy, đòi hỏi công tác đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ tư duy chiến lược cần tiếp tục được đổi mới và chú trọng hơn nữa nhằm phát huy có hiệu quả tầm nhìn xa, trông rộng; khả năng sáng tạo; năng lực dự báo của đội ngũ cán bộ lãnh đạo, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước. Cùng với đó, Đảng, Nhà nước cần tiếp tục đổi mới toàn diện công tác cán bộ, từ: phát hiện, quy hoạch, đào tạo, bồi dưỡng, bố trí cán bộ; chính sách thu hút và trọng dụng nhân tài vào công tác lãnh đạo; thực hiện dân chủ, khách quan, công bằng về mọi mặt trong công tác cán bộ.

__________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 2-2021

Tài liệu tham khảo:

1. ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2016.

2. Nguyễn Mạnh Cường: Về bản chất của tư duy, Tạp chí Triết học, số 1 (152) - 2005.

3. Vũ Dương Huân: Về vấn đề đổi mới tư duy trong hoạt động đối ngoại của Việt Nam, Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế, tháng 3-2007.

TS Vũ Thị Mỹ Hằng

Học viện Hành chính Quốc gia