1. Trước hết là đổi mới tư duy, thể hiện ở khía cạnh chính trị, với dấu mốc quan trọng là Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII Về xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc (1998). Đại hội X (2006) nhấn mạnh: “làm cho văn hoá thấm sâu vào từng khu dân cư, từng gia đình, từng người, hoàn thiện hệ giá trị mới của con người Việt Nam, kế thừa các giá trị truyền thống của dân tộc và tiếp thu tinh hoa văn hoá của loài người, tăng sức đề kháng chống văn hoá đồi trụy độc hại. Nâng cao tính văn hoá trong mọi hoạt động kinh tế, chính trị, xã hội và sinh hoạt của nhân dân”⁽¹⁾. Đường lối văn hóa của Đảng được khẳng định tại Cương lĩnh (2011): “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng, thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ; làm cho văn hóa gắn kết chặt chẽ và thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển”⁽²⁾.

Xây dựng và phát triển văn hóa trong thời kỳ mới, Đảng chủ trương xây dựng con người có đức tính lao động chăm chỉ với sự bảo đảm hài hòa các lợi ích “vì lợi ích của bản thân, gia đình, tập thể và xã hội”^[1] và sáng tạo văn hoá không chỉ mang lại giá trị tinh thần mà còn đem lại lợi ích vật chất - kinh tế. Đồng thời, Trung ương Đảng đề ra nhiệm vụ xây dựng “Chính sách kinh tế trong văn hoá nhằm gắn văn hoá với các hoạt động kinh tế”⁽³⁾.

Văn hóa, dưới góc độ quản lý đã có sự thay đổi từ chỗ là lĩnh vực chủ yếu mang nặng yếu tố truyền thống, dần trở thành một lĩnh vực mang lại lợi ích kinh tế cho xã hội. Chủ trương sáp nhập lĩnh vực văn hóa với thể thao và đặc biệt là du lịch đã cho thấy một cách nhìn thay đổi về vai trò của văn hóa trong phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta.

Thể chế văn hóa được xây dựng và ngày càng hoàn thiện.

Việc xây dựng và hoàn thiện các thể chế văn hóa được quan tâm, đáp ứng yêu cầu của thời kỳ mới. Pháp chế hóa quan điểm, chủ trương của Đảng, các văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh hoạt động văn hóa và các quan hệ thuộc lĩnh vực văn hóa, thể thao và du lịch được ban hành: Luật Di sản văn hóa được ban hành năm 2001 (sửa đổi, bổ sung năm 2010), Luật báo chí được sửa đổi, bổ sung, Luật xuất bản (2004) được sửa đổi, bổ sung năm 2012, Luật điện ảnh; Luật thể dục, thể thao; Luật phòng, chống bạo lực gia đình… Tiếp đó là các nghị định, thông tư và các văn bản quy phạm pháp luật đối với công việc quản lý của ngành như Nghị định về tổ chức và hoạt động của thanh tra văn hóa, thể thao và du lịch; Nghị định quy định xử phạt vi phạm hành chính về quyền tác giả và quyền liên quan; Quy chế hoạt động văn hóa và kinh doanh dịch vụ văn hóa công cộng; Thông tư hướng dẫn các tiêu chí đánh giá hiệu quả của hoạt động thư viện,…

Việc kiểm tra, giám sát các hoạt động văn hóa được thực hiện thường xuyên theo hướng minh bạch, rõ ràng, bảo đảm sự vận hành của các hoạt động văn hóa.

Hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật được ban hành và trình độ, năng lực của độ ngũ thanh tra, kiểm tra trong lĩnh vực văn hóa ngày càng được nâng cao, giúp cho hoạt động quản lý của ngành văn hóa được thực hiện tốt hơn. Việc thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm trong lĩnh vực văn hóa được thực hiện tương đối thường xuyên, liên tục. Công tác thanh tra chuyên ngành được đề cao, phát huy hiệu lực quản lý và hiệu quả xã hội. Một số vụ gây bức xúc trong dư luận được kiểm tra, xử lý, góp phần hướng các hoạt động trong lĩnh vực văn hóa phát triển lành mạnh, ý thức xã hội trong việc chấp hành pháp luật của ngành có sự chuyển biến tích cực.

2. Quản lý hoạt động văn hóa đã đóng vai trò tích cực trong việc xây dựng văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa với sự hội nhập nhanh chóng của nền kinh tế - xã hội và văn hóa.

Với chủ trương đúng đắn, sự quan tâm của toàn xã hội, hàng loạt các chương trình, đề án, dự án phát triển văn hóa đã được thực hiện. Phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa, nòng cốt là xây dựng gia đình văn hóa, làng văn hóa, cơ quan, đơn vị văn hóa… được triển khai sâu rộng, lôi cuốn sự tham gia của toàn xã hội.

Quản lý hoạt động văn hóa đã dần theo sát nhu cầu của xã hội, giúp giải phóng sức sáng tạo văn hóa - nghệ thuật và góp phần làm phong phú đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân.

Quản lý hoạt động văn hóa đã tạo điều kiện cho việc gia tăng và đa dạng hóa các sinh hoạt văn hóa và các loại hình giải trí. Các hoạt động văn hóa ngày càng sôi động và đa dạng. Bên cạnh những yếu tố bên ngoài đem lại là sự đóng góp trong công tác quản lý của ngành văn hóa thông qua những chính sách thông thoáng, rõ ràng, tạo điều kiện cho sự tham gia của các thành phần kinh tế trong các lĩnh vực kinh doanh về văn hóa, nhằm đáp ứng nhu cầu của người dân trong khuôn khổ pháp luật. Chính sách xã hội hóa trong lĩnh vực văn hóa đi kèm với nó là những điều kiện khuyến khích, tạo thuận lợi đã làm gia tăng cơ hội cho các thành phần kinh tế tư nhân tham gia vào hoạt động văn hóa; sự ra đời của các luật như Luật di sản văn hóa, Luật điện ảnh,… là những cơ sở pháp lý, tạo điều kiện pháp lý và tâm lý cho những người có mong muốn đầu tư, hoạt động trong lĩnh vực này.

Tuy vậy, trước những biến đổi ngày càng phong phú trong đời sống kinh tế - xã hội, những tiến bộ trong lĩnh vực văn hóa còn chưa tương xứng và chưa vững chắc. Trong xây dựng thể chế văn hóa, các văn bản quy phạm pháp luật, các chính sách trên lĩnh vực văn hóa, đặc biệt là chính sách về quan hệ giữa kinh tế và văn hóa còn chậm, chưa đổi mới, thiếu đồng bộ, làm hạn chế tác dụng của văn hóa đối với các lĩnh vực. Văn hóa chưa đủ để tác động có hiệu quả đối với các lĩnh vực của đời sống xã hội, đặc biệt là lĩnh vực tư tưởng, đạo đức, lối sống. Đại hội XI của Đảng chỉ rõ: “Văn hoá phát triển chưa tương xứng với tăng trưởng kinh tế. Quản lý văn hoá, văn nghệ, báo chí, xuất bản còn thiếu chặt chẽ. Môi trường văn hoá bị xâm hại, lai căng, thiếu lành mạnh, trái với thuần phong mỹ tục, các tệ nạn xã hội, tội phạm và sự xâm nhập của các sản phẩm và dịch vụ độc hại làm suy đồi đạo đức, nhất là trong thanh thiếu niên, rất đáng lo ngại”⁽⁴⁾.

Những khuyết điểm, yếu kém trên do nhiều nguyên nhân, trước hết là nguyên nhân chủ quan: Nhận thức của các cấp ủy về vai trò đặc biệt quan trọng của văn hóa chưa thật đầy đủ, các quan điểm chỉ đạo, phương hướng phát triển và các nhiệm vụ của văn hóa được xác định trong Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII chưa được quán triệt và thực hiện nghiêm túc.

Nhiệm vụ xây dựng văn hóa trong Đảng, trong bộ máy nhà nước chưa được triển khai tích cực, có nơi còn xem nhẹ; chưa gắn văn hóa với xây dựng và chỉnh đốn Đảng. Năng lực và tầm lãnh đạo văn hóa của nhiều cấp ủy, chính quyền, đoàn thể còn hạn chế, bị động trước những khuynh hướng mới và một số biến đổi phức tạp trên lĩnh vực văn hóa; coi nhẹ cuộc đấu tranh trên lĩnh vực lý luận, phê bình văn học - nghệ thuật.

3. Để nâng cao hiệu quả quản lý hoạt động văn hóa, góp phần xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, trong thời gian tới cần thực hiện một số nội dung:

Một là, tiếp tục đổi mới nhận thức và quan điểm về vị trí, vai trò của văn hóa.Cần tiếp tục quán triệt sâu sắc quan điểm xây dựng và phát triển văn hoá là sự nghiệp của toàn dân do Đảng lãnh đạo, trong đó đội ngũ trí thức giữ vai trò quan trọng. Cần coi trọng và triển khai tích cực nhiệm vụ xây dựng văn hóa trong Đảng, trong bộ máy nhà nước, nâng cao tính tiền phong, gương mẫu của cán bộ, đảng viên, nhất là cán bộ lãnh đạo trong xây dựng văn hóa. Đồng thời, phát huy vai trò chủ thể, tinh thần chủ động, tích cực, sáng tạo của các tầng lớp nhân dân trong tham gia quản lý, xây dựng đời sống văn hóa, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, các hoạt động văn hóa và giữ gìn, tôn tạo các di tích lịch sử của địa phương.

Hai là, tập trung xây dựng thể chế đáp ứng yêu cầu hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.

Cần tập trung xây dựng thể chế văn hóa, bổ sung hoàn thiện các văn bản quy phạm pháp luật, các chính sách về lĩnh vực văn hóa, đặc biệt là chính sách về quan hệ giữa kinh tế và văn hóa.

Nghiên cứu khoa học về lĩnh vực văn hóa là góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về văn hoá. Hoạt động nghiên cứu khoa học trên lĩnh vực văn hóa những năm qua đã được quan tâm đẩy mạnh. Tuy nhiên, cần nâng cao chất lượng của hoạt động nghiên cứu, ưu tiên những đề tài giải quyết những vấn đề bức xúc, vấn đề mới nảy sinh, để cung cấp luận cứ cho việc hoạch định chính sách.

Xây dựng cơ chế lãnh đạo và quản lý phù hợp. Nâng cao hiệu quả hoạt động của các hội đồng nghệ thuật quốc gia, hội đồng nghệ thuật địa phương và hội đồng nghệ thuật cơ sở theo mô hình các hội đồng khoa học ở các ngành khoa học. Các hội đồng nghệ thuật thành lập bao gồm những người có uy tín và am hiểu nhất về một ngành nghệ thuật hoặc một số ngành nghệ thuật gần nhau, có nhiệm vụ và quyền hạn đầy đủ để quyết định những vấn đề nghệ thuật thuộc phạm vi xem xét của mình và chịu trách nhiệm về những quyết định đó. Trường hợp cần thiết có thể thành lập hội đồng tư vấn, hội đồng lâm thời để giúp các cơ quan lãnh đạo, quản lý xử lý các vấn đề văn hoá trên cơ sở đường lối, chính sách của Đảng với những cơ sở khoa học. Tạo điều kiện thuận lợi để các hội đồng nghệ thuật hoạt động hiệu quả là phương thức lãnh đạo quan trọng nhằm nâng cao hiệu lực quản lý văn hoá, ngăn ngừa những hiện tượng can thiệp quá mức vào các vấn đề, các lĩnh vực văn hóa, vào từng tác phẩm hoặc tiết mục. 

Ba là, tiếp tục đẩy mạnh xã hội hóa công tác quản lý nhà nước về văn hoá, thực hiện dân chủ rộng rãi việc xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật.

Xây dựng văn bản pháp luật, cơ quan quản lý nhà nước xây dựng dự thảo văn bản, sau đó tổ chức nhiều hội nghị, thông tin trên các phương tiện thông tin đại chúng và lắng nghe ý kiến phản hồi, dư luận xã hội.

Cần sử dụng hiệu quả các phương tiện thông tin đại chúng, phát huy vai trò các đoàn thể chính trị - xã hội, xã hội - nghề nghiệp trong việc tuyên truyền, phổ biến, hướng dẫn để người dân tự giác thực thi các văn bản quản lý nhà nước về văn hoá.

Quán triệt quan điểm văn hoá là sự nghiệp của toàn dân, đẩy mạnh xã hội hoá công tác quản lý nhà nước về văn hoá. Tổ chức toàn dân tham gia giữ gìn bản sắc văn hoá dân tộc, đấu tranh với những biểu hiện phản văn hoá, vi phạm chính sách, pháp luật về văn hoá. Phát huy tính tự quản của cộng đồng dân cư, của mỗi cơ quan, đơn vị học tập, công tác, sản xuất, kinh doanh trong việc tuyên truyền, giám sát, kiểm tra các hoạt động văn hoá.

Có cơ chế để nhân dân thông tin kịp thời tình hình, những vụ việc vi phạm pháp luật trên lĩnh vực văn hoá đến chính quyền và cơ quan quản lý nhà nước về văn hoá.

Bốn là, chăm lo phát triển đội ngũ trí thức, văn nghệ sỹ,những người hoạt động văn hóa, lực lượng nòng cốt của công tác văn hóa.

Đổi mới quản lý văn hoá phải quán triệt quan điểm của Đảng đối với trí thức: “Đối với trí thức, điều quan trọng nhất là bảo đảm quyền tự do sáng tạo, đánh giá đúng năng lực và tạo điều kiện cho năng lực được sử dụng đúng và phát triển. Phá bỏ những quan niệm hẹp hòi, không thấy tầng lớp trí thức ngày nay là những người lao động xã hội chủ nghĩa, được Đảng giáo dục và lãnh đạo, ngày càng gắn bó chặt chẽ với công nhân, nông dân”.

Trân trọng nhân cách, tài năng và sự độc đáo của văn nghệ sĩ, chu đáo, tế nhị, chân tình trong quan hệ, đối xử, có cách làm thích hợp với từng cá tính sáng tạo.  Đồng thời, chú trọng đấu tranh trên lĩnh vực lý luận, phê bình văn học - nghệ thuật. Sớm khắc phục tình trạng, một số văn nghệ sĩ, những người hoạt động trên lĩnh vực văn hóa, thông tin, một bộ phận báo chí, xuất bản có những biểu hiện chiều theo thị hiếu thấp kém, tạo ra những sản phẩm chất lượng thấp, thậm chí sai trái, làm giảm sút, hạ thấp các chức năng nhận thức, giáo dục, thẩm mỹ của văn hóa.

Nâng cao năng lực tiếp nhận, sức đề kháng và khả năng tiếp thu những giá trị thẩm mỹ, văn hóa. Cần tập trung khắc phục sự lúng túng, những biểu hiện hữu khuynh trong cuộc đấu tranh giữa các khuynh hướng tư tưởng trong lý luận - phê bình và sáng tác.

Coi trọng vai trò, vị trí và tạo điều kiện thuận lợi cho các tổ chức xã hội nghề nghiệp hoạt động; củng cố, phát triển và nâng cao chất lượng hoạt động của Hội Nhà văn, Hội Nghệ sĩ sân khấu, Hội Nhạc sĩ, Hội Nghệ sĩ điện ảnh, Hội Nghệ sĩ tạo hình, Hội Kiến trúc sư, Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh và các hội văn học nghệ thuật địa phương. 

Năm là, tăng cường công tác đào tạo và bồi dưỡng cán bộ về quản lý văn hoá, văn nghệ,

Nâng cao năng lực và tầm lãnh đạo văn hóa của các cấp ủy, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc, đoàn thể cho phù hợp với xu thế hội nhập. Bồi dưỡng, nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ làm công tác văn hóa, chú ý cán bộ lãnh đạo và quản lý, cán bộ quan hệ quốc tế về văn hoá. 

Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh phối hợp với Ban Tuyên giáo Trung ương, các cơ quan nghiên cứu văn hoá xây dựng chương trình và biên soạn giáo trình, có kế hoạch bồi dưỡng lý luận và đường lối văn hoá cho cán bộ lãnh đạo chủ chốt và cán bộ phụ trách văn hoá các cấp. Các trường chính trị tỉnh, nơi đào tạo đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý của địa phương cần tăng cường môn văn hoá XHCN.

___________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 10-2013

(1) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 213

(2), (4) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.75. 169.

(3)Văn kiện Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương khoá VIII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2008.

ThS Đào Thị Hoàn

Nguyễn Phương Chi

Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh