Trang chủ    Quốc tế    Vấn đề Biển Đông trong tiến trình hình thành và phát triển Cộng đồng ASEAN
Thứ hai, 26 Tháng 6 2017 10:38
2126 Lượt xem

Vấn đề Biển Đông trong tiến trình hình thành và phát triển Cộng đồng ASEAN

(LLCT) - Trải qua những bước thăng trầm trong lịch sử, ASEAN đã có những bước tiến quan trọng, từng bước xây dựng thành một tổ chức khu vực phát triển năng động được đánh giá cao, có những đóng góp thực chất không chỉ ở góc độ chính trị mà còn cả kinh tế, văn hóa và xã hội.

1. Vấn đề Biển Đông trong những năm gần đây

Nằm ở vị trí chiến lược, nối liền Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương, Biển Đông trở thành tuyến đường hàng hải vô cùng quan trọng. Các tuyến hàng hải quốc tế hầu như đều đi qua khu vực này. Các chuyên gia kinh tế dự báo, khối lượng vận chuyển hàng hóa qua Biển Đông sẽ tiếp tục tăng lên gấp nhiều lần trong thế kỷ XXI. Biển Đông còn có nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, đa dạng với trữ lượng dầu khí và hải sản lớn. Điều này không chỉ mang lại những lợi ích kinh tế, cơ hội phát triển mà còn nảy sinh nhiều vấn đề phức tạp đối với khu vực, nhất là vấn đề tranh chấp về chủ quyền Hoàng Sa, Trường Sa, ranh giới biển và thềm lục địa, tác động đến hòa bình, an ninh khu vực thời gian tới.

Trong lịch sử, Biển Đông luôn tiềm ẩn nguy cơ dẫn đến xung đột lớn. Mối lo ngại càng trở nên hiện hữu khi tình hình ở Biển Đông có chiều hướng phức tạp, với tần suất va chạm nhiều hơn, đặc biệt tham vọng của Trung Quốc không còn đơn thuần là tuyên bố mà được thể hiện qua những hành động thực tế như tăng ngân sách quốc phòng; tự ý cải tạo các đảo, bãi đá thành các căn cứ quân sự tại Trường Sa của Việt Nam, bất chấp luật pháp và phản ứng của dư luận quốc tế.

Điển hình các vụ va chạm tại Biển Đông thời gian gần đây như: Tàu tuần tra USNS Impecable của Mỹ và tàu Trung Quốc cách đảo Hải Nam khoảng 75 hải lý (3-2009); hai tàu tuần tra Trung Quốc đe dọa tàu khảo sát của Philíppin tại khu vực tranh chấp buộc nước này phải dừng việc thăm dò và ngay sau đó hai máy bay quân sự của Philíppin đã được điều đến khu vực trên để đáp trả hành động của Trung Quốc (3-2011); Trung Quốc tiếp tục gây hấn bằng hành động cắt cáp tàu Bình Minh 2 (5-2011) và Viking 2 (6-2011) của Việt Nam trong vùng thuộc chủ quyền Việt Nam, trong 200 hải lý; tàu Philíppin và Trung Quốc tại khu vực bãi cạn Scarborough (4-2012); Trung Quốc hạ đặt trái phép giàn khoan Hải Dương 981 trong vùng đặc quyền kinh tế, thềm lục địa của Việt Nam (5-2014); tàu cá Trung Quốc va chạm với tàu hải quân Inđônêxia ở gần quần đảo Natuna, ngoài khơi bờ biển phía Tây Bắc của Borneo, Biển Đông (6-2016)...

Ngoài vấn đề tranh chấp quyền và chủ quyền, nạn cướp biển và tội phạm xuyên quốc gia có xu hướng tăng với mức độ nghiêm trọng hơn ở Biển Đông; cướp biển được trang bị các loại vũ khí ngày càng hiện đại, tiến hành các hoạt động trắng trợn hơn với quy mô lớn; các vụ vận chuyển trái phép vũ khí hủy diệt hàng loạt đang tăng lên kể từ sau vụ khủng bố 11-9 tại Mỹ; hoạt động đánh bắt hải sản bất hợp pháp gây ra “xung đột” giữa các ngư dân... đã ảnh hưởng không nhỏ tới mối quan hệ giữa các nước liên quan.

Trong bối cảnh tình hình cướp biển, tội phạm xuyên quốc gia ngày càng gia tăng và mức độ nghiêm trọng hơn tại Biển Đông, các nước tăng cường hợp tác để cùng đối phó. Một số hiệp định song phương và đa phương liên quan đến việc bảo đảm an toàn hàng hải được ký kết và triển khai từ năm 1992. ASEAN cam kết tăng cường hợp tác nhằm xây dựng một “Cộng đồng an ninh” đấu tranh với cướp biển, khủng bố và các loại tội phạm xuyên quốc gia khác trong khu vực (10-2003). ASEAN đã triển khai một số hiệp định đa phương, trong đó có Hiệp định hợp tác khu vực chống cướp biển và cướp có vũ trang nhằm vào các tàu tại châu Á (Re CAAP). Hợp tác quốc phòng cũng được thúc đẩy thông qua hoạt động thăm viếng lẫn nhau và tập trận chung như: Trung Quốc và Inđônêxia diễn tập quân sự liên hợp “Sharp Knife 2011” (6-2011); Mỹ và Philíppin tập trận chung 11 ngày (2011); Biên đội tàu hộ vệ tên lửa gồm HQ -011 Đinh Tiên Hoàng và HQ-012 Lý Thái Tổ của Việt Nam thăm Inđônêxia (11-2014). Ngoài ra, ASEAN còn nhất trí việc thúc đẩy hợp tác ở Biển Đông về nghiên cứu khoa học biển, chống biến đổi khí hậu, hoạt động nghề cá trong thời gian tới...

2. Cộng đồng ASEAN và tác động từ vấn đề Biển Đông

 ASEAN được thành lập năm 1967 với 5 nước thành viên ban đầu (Inđônêxia, Malaixia, Philípin, Xinhgapo và Thái Lan). Tiếp đó, đến năm 1984 kết nạp thêm Brunây, Việt Nam (1995), Lào (1997), Mianma (1997) và Campuchia (1999).

Tại Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 9 (10-2003), ASEAN đã ra tuyên bố liên quan đến việc thành lập Cộng đồng ASEAN, gồm Cộng đồng an ninh (ASC), Cộng đồng kinh tế (AEC) và Cộng đồng văn hóa - xã hội (ASCC) nhằm mục đích tăng cường hợp tác về chính trị, kinh tế, văn hóa và xã hội, đảm bảo môi trường khu vực hòa bình, ổn định lâu dài. Tháng 1-2007, ASEAN nêu quyết tâm đẩy nhanh tiến trình liên kết nội khối dựa trên cơ sở pháp lý là Hiến chương ASEAN, trong đó nhất trí mục tiêu hình thành Cộng đồng ASEAN vào năm 2015 (rút ngắn xuống 5 năm so với kế hoạch ban đầu). Nhằm hiện thực hóa mục tiêu trên, tháng 2-2009 ASEAN đã thông qua Lộ trình xây dựng Cộng đồng ASEAN 2015 kèm theo 4 văn kiện gồm: Kế hoạch tổng thể về Cộng đồng Chính trị - an ninh (APSC), Kế hoạch tổng thể về Cộng đồng Kinh tế (AEC), Kế hoạch tổng thể về Cộng đồng Văn hóa - xã hội (ASCC) và Kế hoạch Công tác về Sáng kiến liên kết ASEAN giai đoạn 2009 - 2015. Kết quả là, ngày 31-12-2015 Cộng đồng ASEAN được tuyên bố chính thức thành lập.

Hiện nay, ASEAN đã có nhiều đóng góp quan trọng đối với khu vực và quốc tế, ngày càng khẳng định vai trò và uy tín trên trường quốc tế. ASEAN đã xây dựng được nhiều cơ chế hợp tác: cơ chế họp Hội nghị Cấp cao; Hội đồng Điều phối và Hội đồng Cộng đồng mỗi năm hai lần; cơ chế hợp tác cấp Bộ trưởng hằng năm, các cơ chế quan chức cấp cao và chuyên viên, kỹ thuật. Các cơ chế hợp tác trên đã có những đóng góp không nhỏ trong việc duy trì hòa bình khu vực.

Vấn đề Biển Đông thường xuyên được đưa ra thảo luận và trở thành một trong những chủ đề chính tại diễn đàn, hội nghị khu vực, như: Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF), Cấp cao Đông Á (EAS), Hội nghị Cấp cao, Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN (AMM), Hội nghị sau các Hội nghị Bộ trưởng (PMC), Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+). ASEAN đang hướng tới mục tiêu tổng quát là “xây dựng Hiệp hội thành một tổ chức hợp tác liên chính phủ liên kết sâu rộng và vững mạnh hơn, nhưng vẫn mở rộng hợp tác với bên ngoài, đồng thời hướng mạnh tới người dân, phục vụ và nâng cao cuộc sống của người dân”(1), dựa trên ba trụ cột chính: Cộng đồng Chính trị - An ninh, Cộng đồng Kinh tế và Cộng đồng Văn hóa - Xã hội, với nội hàm là gắn kết về mặt chính trị, liên kết về mặt kinh tế, trách nhiệm về mặt xã hội và hướng tới người dân.

Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN (APSC)

Theo Điều 2, Hiến chương ASEAN,APSChoạt động dựa trên nguyên tắc “Tôn trọng độc lập, chủ quyền, bình đẳng, toàn vẹn lãnh thổ và bản sắc dân tộc của tất cả các quốc gia thành viên”. Nội dung của APSC, được thống nhất tại Hội nghị Cấp cao Viêng Chăn (2009), bao gồm: Thúc đẩy khái niệm an ninh toàn diện với các khía cạnh về chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội, nhưng không nhằm hình thành một khối quân sự hoặc liên minh quân sự; tôn trọng các nguyên tắc chủ đạo của ASEAN như ra quyết định bằng đồng thuận, tôn trọng độc lập, chủ quyền, không đe dọa sử dụng vũ lực, giải quyết hòa bình các tranh chấp; tiếp tục đề cao và phát huy các cơ chế và công cụ sẵn có của ASEAN về hợp tác chính trị - an ninh, sẵn sàng mở rộng quan hệ hợp tác với các nước bè bạn và các bên đối tác nhằm thúc đẩy hòa bình và ổn định trong khu vực. APSC với mục đích đưa hợp tác chính trị - an ninh ASEAN lên tầm cao mới, hướng tới bảo đảm hòa bình lâu dài, góp phần tạo dựng môi trường khu vực và thế giới hòa bình, công bằng và hòa hợp.

Nhằm hiện thực hóa tiến trình hình thành APSC, ASEAN đã lập ra các cơ chế hợp tác, trong đó hợp tác đa phương là khuôn khổ tốt nhất để giải quyết các thách thức an ninh phi truyền thống, như cứu hộ cứu nạn hay khắc phục thảm họa và hợp tác hướng tới thành lập một cộng đồng chung, phối hợp với nhau để có một cơ chế hợp tác đa phương hiệu quả.

Việc hình thành APSC có liên quan trực tiếp đến vấn đề Biển Đông nhằm mục tiêu tạo dựng môi trường hòa bình và an ninh cho phát triển ở khu vực Đông Nam Á thông qua việc nâng tầm hợp tác chính trị - an ninh ASEAN, với sự tham gia và đóng góp xây dựng của các đối tác bên ngoài; không nhằm tạo ra một khối phòng thủ chung. Đáng lưu ý là sự kiện Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 10 tại Lào đã thông qua Chương trình Hành động (VAP) với 6 điểm chính là: hợp tác chính trị, xây dựng và chia sẻ các chuẩn mực ứng xử, ngăn ngừa xung đột, giải quyết xung đột, kiến tạo hòa bình sau xung đột và cơ chế hiện thực vào tháng 11-2004. Trên cơ sở đó, sẽ tiến hành các hoạt động như tăng cường các cơ chế giải quyết xung đột thông qua đàm phán, tham vấn, trung gian hòa giải, sử dụng Hội đồng tối cao của TAC; tăng cường hợp tác giữ gìn hòa bình và ổn định; xây dựng các sáng kiến hỗ trợ. Cơ chế hợp tác này được các nước ủng hộ và có ý nghĩa quan trọng đối với việc đảm bảo hòa bình, ổn định của khu vực nói chung, Biển Đông nói riêng. Tuy nhiên, do có sự khác biệt về lợi ích quốc gia, chế độ chính trị, nên việc hiện thực hóa và vận dụng APSC trong giải quyết vấn đề Biển Đông cần thời gian dài và có những bước đột phá thực sự.

Khi tình hình Biển Đông phức tạp sẽ đe dọa đến an ninh khu vực, tác động trực tiếp đến mục tiêu, làm thay đổi bản chất và “nguy cơ” phá vỡ các nguyên tắc chỉ đạo, giải pháp xây dựng APSC.

Sự phức tạp của vấn đề Biển Đông càng thôi thúc quyết tâm trong xây dựng APSC. Năm 2016, ASEAN tiếp tục hoàn thành các mục tiều đề ra trên cơ sở Kế hoạch tổng thể xây dựng APSC. Một số công việc được tập trung như triển khai các biện pháp thúc đẩy hợp tác liên quan đến duy trì an ninh biển, tự do hàng hải, phòng chống khủng bố và tội phạm xuyên quốc gia. Việc thúc đẩy đối thoại, xây dựng lòng tin và các chuẩn mực ứng xử chung cũng được tiến hành trong năm qua.

Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC)

ASEAN mong muốn xây dựng AEC với thị trường duy nhất, trong đó hàng hóa, dịch vụ, nhân lực và vốn lưu thông tự do. Thực tế, ASEAN đã đề ra một kế hoạch tổng thể bao gồm nhiều biện pháp hợp tác để xây dựng AEC, trong đó hướng tới xây dựng thị trường đơn nhất và cơ sở sản xuất chung; tạo dựng khu vực kinh tế cạnh tranh; bảo đảm phát triển kinh tế cân đối và hội nhập thành công với kinh tế toàn cầu.

Để hiện thực hóa, AEC rất cần môi trường an ninh ổn định. Biển Đông lại có tuyến hàng hải quốc tế quan trọng và có nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú.

Trung Quốc tiếp tục thể hiện thái độ cứng rắn, lên tiếng khẳng định chủ quyền; chủ động tiếp cận với từng nước ASEAN, tiếp tục gây chia rẽ nội bộ ASEAN; phản ứng mạnh với Mỹ, tìm cách răn đe và ngăn cản sự can dự của các nước lớn; ngăn cản quốc tế hóa vấn đề Biển Đông; tăng cường sức mạnh quân sự và gia tăng sự hiện diện; tăng cường đầu tư khai thác trên biển. Những hành động của Trung Quốc làm phức tạp tình hình, dẫn đến những thiệt hại về kinh tế (các thỏa thuận hợp tác bị ngưng trệ, hợp tác bị gián đoạn, giảm các hoạt động hợp tác khai thác tài nguyên tại Biển Đông...); tăng cường ảnh hưởng, cạnh tranh giữa các nước lớn, đặc biệt là Mỹ, Nhật Bản, Ấn Độ và Nga. Do đó, vấn đề Biển Đông trực tiếp hoặc gián tiếp tác động đến tiến trình xây dựng AEC.

Bên cạnh những tác động tiêu cực, vấn đề Biển Đông cũng tạo những cơ hội đối với tiến trình phát triển AEC. Các nước ngày càng nhận thức rõ tầm quan trọng của Biển Đông. Chính vì thế, đã kích thích sự tham gia, cạnh tranh của các nước, kể cả ngoài khu vực. Mỹ triển khai chính sách “quay trở lại” khu vực châu Á - Thái Bình Dương, can dự sâu hơn vào vấn đề Biển Đông trước việc Trung Quốc ngày càng có ảnh hưởng tại khu vực và bộc lộ rõ ý đồ tại Biển Đông. Các nước khác trong và ngoài khu vực như Nhật Bản, Ấn Độ, Ốtxtrâylia, Nga... cũng không muốn đứng ngoài và ít nhiều cũng có lợi ích tại đây. Điều này góp phần hạn chế hành động “ngang ngược” của Trung Quốc, duy trì ổn định khu vực. Ngoài ra, các nước lớn còn tăng cường hợp tác kinh tế với ASEAN nhằm góp phần xây dựng AEC.

Cộng đồng văn hóa - xã hội ASEAN (ASCC)

Cộng đồng này có vị trí khá đặc biệt trong tiến trình xây dựng cộng đồng ASEAN. ASEAN đã đề ra Kế hoạch tổng thể về lĩnh vực văn hóa - xã hội hướng tới xây dựng một Cộng đồng ASEAN lấy nhân dân làm trung tâm, xây dựng một ASEAN đùm bọc, tương thân tương ái, vượt qua những khó khăn và thách thức của quá trình toàn cầu hóa. Mục tiêu quan trọng nhất của ASCC là thúc đẩy tiến bộ xã hội và xây dựng bản sắc chung ASEAN.

ASEAN ngày càng khó có thể đạt được sự “đồng thuận” trong giải quyết vấn đề Biển Đông. Dưới sự lôi kéo của Trung Quốc, một số nước như Thái Lan, Lào, Campuchia, Mianma trực tiếp hoặc gián tiếp ủng hộ quan điểm giải quyết vấn đề Biển Đông bằng song phương (có lợi cho Trung Quốc). Có thể nói, ASEAN vẫn là một tổ chức khá lỏng lẻo, tính liên kết khu vực còn thấp; sự đa dạng vẫn còn lớn, nhất là về chế độ chính trị - xã hội và trình độ phát triển giữa các nước thành viên. Do đó, trước tác động của vấn đề Biển Đông, việc duy trì đoàn kết và thống nhất ASEAN cũng như vai trò chủ đạo của ASEAN ở khu vực thường gặp không ít khó khăn và thách thức. Bên cạnh đó, tình hình nội bộ của một số nước cũng như quan hệ giữa các nước thành viên cũng nảy sinh những vấn đề phức tạp, còn có những nghi kỵ do lịch sử để lại, ảnh hưởng đến đoàn kết, hợp tác và uy tín của ASEAN. Điều đó cũng đồng nghĩa với việc xây dựng ASCC bị tác động.

Vấn đề Biển Đông đòi hỏi các nước có sự trao đổi, giao lưu để hiểu biết nhau hơn. Ngược lại, Cộng đồng văn hóa - xã hội sẽ giúp tăng thêm sự gắn kết, giảm bớt những nghi kị thông qua các diễn đàn, hội nghị, hỗ trợ tích cực trong giải quyết vấn đề Biển Đông.

Trải qua những bước thăng trầm trong lịch sử, ASEAN đã có những bước tiến quan trọng, từng bước xây dựng thành một tổ chức khu vực phát triển năng động được đánh giá cao, có những đóng góp thực chất không chỉ ở góc độ chính trị mà còn cả kinh tế, văn hóa và xã hội.

Mỗi giai đoạn, ASEAN có những chính sách phù hợp để phát triển và duy trì sự bình ổn của khu vực; khôn khéo vận dụng các cơ chế hoạt động của mình trong vấn đề Biển Đông một cách khá linh hoạt và hiệu quả. Tuy nhiên, thời gian tới ASEAN sẽ gặp không ít khó khăn trong việc đảm bảo vai trò trung tâm, đoàn kết của mình. Ngoài ra, thách thức hiện hữu khác cũng ảnh hưởng tới tiến trình giải quyết vấn đề Biển Đông là sự “đồng thuận”, thống nhất giữa các nước ASEAN. Một số nước ASEAN không có tranh chấp trực tiếp vì lợi ích riêng tiếp tục có thái độ thận trọng, né tránh đề cập đến vấn đề Biển Đông, trực tiếp lên tiếng ủng hộ Trung Quốc. Điều này chắc chắn sẽ tác động đến tiến trình phát triển Cộng đồng ASEAN ở cả khía cạnh tích cực và tiêu cực.

________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 11-2016

(1) Phạm Gia Khiêm: “ASEAN bước vào giai đoạn phát triển mới và phương hướng tham gia của Việt Nam”,Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế, số 2 (73), 6-2008, tr.7.

Tài liệu tham khảo:

1. Phạm Thị Thanh Bình: “Triển vọng hình thành Cộng đồng ASEAN và vai trò của Việt Nam”, Tạp chí Cộng sản, số 817/2010, tr.87-91.

2. Luận Thùy Dương: “40 năm hợp tác ASEAN và chặng đường phía trước”, Tạp chí Nghiên cứu quốc tế, số 2(69)/2007, tr.40-52.

3. Phạm Gia Khiêm: “ASEAN bước vào giai đoạn phát triển mới và phương hướng tham gia của Việt Nam”,Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế, số 2 (73)/2008, tr.7-10.

4. Nguyễn Thu Mỹ: “Cộng đồng an ninh ASEAN: Từ ý tưởng tới hiện thực”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 4(79)/2006, tr.3-11.

5. Dương Văn Quảng: “Diễn văn khai mạc”, Biển Đông: Hợp tác vì an ninh và phát triển trong khu vực, Nxb Thế giới, Hà Nội, 2010, tr.19-22.

7. Phan Văn Rân: “Những thuận lợi và khó khăn đối với quá trình xây dựng Cộng đồng ASEAN”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 7(124)/2010, tr. 46-51.

8. Trần Trường Thủy: “ASEAN, Trung Quốc và quá trình hình thành Tuyên bố ứng xử các bên tại Biển Đông”, Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế,  số 3(78)/2009, tr.5-24.

9. Hà Anh Tuấn: “Tiến trình xây dựng Cộng đồng ASEAN và vai trò của Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế, số 4 (71)/2007, tr.47-55.

 

ThS Phạm Thanh Bằng

 Bộ Ngoại giao

Các bài viết khác

Thông tin tuyên truyền