1. Sự cần thiết phát triển Hợp tác xã trong nông nghiệp ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long 

Đồng bằng sông Cửu Long có diện tích tự nhiên khoảng 3,96 triệu ha, trong đó diện tích đất nông nghiệp khoảng 3,21 triệu ha. Tiềm năng, lợi thế lớn nhất của khu vực này là sản xuất lúa, cây ăn quả và nuôi trồng thuỷ sản, trong đó cây lúa vừa là cung cấp lương thực, đảm bảo an ninh lương thực quốc gia vừa cung cấp lúa gạo cho xuất khẩu. Tuy nhiên, sản xuất nông nghiệp trong vùng còn nhiều bất cập như: sản xuất còn mang tính cá thể, nhỏ lẻ, manh mún; liên kết “bốn nhà” theo chuỗi giá trị còn yếu kém; “đầu ra” cho nông sản phẩm còn nhiều khó khăn, thường xuyên xảy ra tình trạng trúng mùa mất giá… Bên cạnh đó, do sản xuất nhỏ lẻ, nên khi có nhu cầu thu mua lớn, người dân không đáp ứng được, gây trở ngại cho việc ứng dụng những thành tựu của khoa học công nghệ hiện đại vào sản xuất, thúc đẩy lực lượng sản xuất nông nghiệp phát triển. Do đó, việc phát triển các hợp tác xã (HTX) trong nông nghiệp sẽ góp phần khắc phục những hạn chế, bất cập đó.

Phát triển hợp tác xã trong nông nghiệp nhằm khai thác có hiệu quả nguồn lực từ nông nghiệp, tạo thuận lợi cho quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn ở Đồng bằng sông Cửu Long. Phát triển HTX tạo điều kiện cho việc khai thác có hiệu quả nguồn lực từ nông nghiệp bởi các yếu tố đầu vào và các khâu dịch vụ cho hoạt động sản xuất nông nghiệp được cung cấp kịp thời, đầy đủ và đảm bảo chất lượng; sản xuất được thực hiện theo hướng tập trung, tạo điều kiện nâng cao hiệu quả sản xuất.

Phát triển HTX trong nông nghiệp tạo điều kiện để đẩy nhanh quá trình xây dựng nông thôn mới ở Đồng bằng sông Cửu Long. Một trong những tiêu chí của các xã nông thôn mới là phải có tổ hợp tác, hoặc HTX hoạt động có hiệu quả. HTX còn có vai trò tạo sự liên kết giữa các hộ nông dân, nâng cao hiệu quả kinh tế trong sản xuất, tham gia xây dựng các công trình kết cấu hạ tầng nông thôn và bảo vệ môi trường.

Hoạt động hiệu quả của các HTX góp phần tiêu thụ sản phẩm, giúp nông dân yên tâm sản xuất. Đây là kênh huy động các nguồn lực thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hóa, phát triển ngành nghề, nâng cao thu nhập cho nông dân. Ngoài ra, HTX nông nghiệp còn có vai trò tổ chức tiếp nhận sự hỗ trợ của nhà nước đối với nông dân.

Như vậy, có thể nói kinh tế tập thể nói chung, hợp tác xã trong nông nghiệp nói riêng có vai trò to lớn trong “giúp cho nền kinh tế nhỏ phát triển và sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho nền kinh tế nhỏ quá độ trong một thời hạn không nhất định - lên nền đại sản xuất trên cơ sở tự nguyện kết hợp”⁽²⁾.

2. Thực trạng phát triểnHTX trong nông nghiệp ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long

Trong những năm qua, HTX trong nông nghiệp ở Đồng bằng sông Cửu Long đã có bước phát triển tích cực. Nhất là sau khi Luật Hợp tác xã 2003 có hiệu lực (1-7-2003), có nhiều đóng góp quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của khu vực. HTXgóp phần giải quyết việc làm, tăng thu nhập và ổn định đời sống của người dân;tạo sự đoàn kết, gắn bó trong nông thôn;nâng cao tinh thần ý thức trách nhiệm cộng đồng cả trong sản xuất và đời sống; thúc đẩy ứng dụng khoa học công nghệ vào sản xuất, góp phần giảm chi phí sản xuất, tăng năng suất lao động;nâng cao chất lượng sản phẩm và hiệu quả sản xuất kinh doanh, góp phần thúc đẩy lực lượng sản xuất; thúc đẩy sản xuất hàng hóa trong nông nghiệp và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn, từng bước chuyên môn hóa trong sản xuất, đổi mới phương thức kinh doanh, củng cố quan hệ sản xuất...

Bên cạnh những kết quả đạt được, việc phát triển HTXtrong nông nghiệp ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long thời gian qua còn bộc lộ nhiều khó khăn, hạn chế như: quy mô sản xuất nhỏ, thiếu mặt bằng sản xuất; nguồn nhân lực còn hạn chế, đặc biệt là thiếu cán bộ có năng lực quản lý và điều hành các hoạt động dịch vụ; tổ chức hoạt động của bộ phận lớn HTX trong nông nghiệp chưa tốt, liên kết xã viên chưa chặt chẽ, còn mang tính tự pháthiệu quả chưa cao; thị trường tiêu thụ còn hạn chế, bấp bênh và chủ yếu là thị trường nội địa; năng lực cạnh tranh thấp, khả năng cung cấp sản phẩm, dịch vụ có chất lượng, đáp ứng tốt thị hiếu người tiêu dùng với mức giá hợp lý; vấn đề:quảng cáo, tiếp thị, xây dựng thương hiệu, tổ chức, quản lý mạng lưới phân phối còn nhiều hạn chế; quản lý Nhà nước đối với HTX nông nghiệp vừa thiếu, vừa yếu; chính sách hỗ trợ thực hiện được ít… Chính vì vậy, hiệu quả hoạt động của nhiều hợp tác xã trong nông nghiệp chưa cao, chưa xứng với tiềm năng của khu vực Đồng bằng sông Cửu Long.

3. Một số giải pháp phát triển

Thứ nhất, nâng cao nhận thức của các cấp ủy đảng, chính quyền, đoàn thể, các thành phần kinh tế và quần chúng nhân dân về vai trò, vị trí của hợp tác xã trong nông nghiệp. Thực hiện giải pháp này, vai trò của công tác tuyên truyền, phổ biến các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, đặc biệt là Luật hợp tác xã năm 2012 là rất cần thiết. Qua đó, giúp cho cán bộ, đảng viên và các thành viên hợp tác xã đổi mới nhận thức, tin tưởng và sản xuất kinh doanh theo đúng pháp luật. Trong thời gian tới,các tỉnh thành khu vực Đồng bằng sông Cửu Long cần tiến hành các biện pháp sau đây:Một là, tiếp tục thực hiện chủ trương chuyển đổi hợp tác xã trong nông nghiệp theo Luật Hợp tác xã năm 2012. Tiến hành rà soát lại toàn bộ HTX trong nông nghiệp trên địa bàn và đề ra kế hoạch hướng dẫn, hỗ trợ các HTX trong nông nghiệp tiến hành chuyển đổi và hoạt động theo đúng quy định của pháp luật về HTX. Hai là, cần sử dụng nhiều hình thức tuyên truyền, giải thích phù hợp với từng đối tượng. Đa dạng hóa các loại hình tài liệu tuyên truyền với nhiều cấp độ khác nhau. Chẳng hạn, tài liệu dưới hình thức ngắn gọn, đơn giản như: Hỏi đáp về Luật HTX, các văn bản thi hành v.v… Ba là, chú trọng công tác nêu gương những HTX điển hình, tiên tiến để góp phần thúc đẩy, mở rộng sự hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau giữa các HTX trong khu vực. Bốn là, nghiên cứu ban hành quy chế phối hợp hoạt động giữa Liên minh HTX với các cơ quan ban ngành khác trên địa bàn như:Ban tuyên giáo, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, các cơ quan đoàn thể, Mặt trận Tổ quốc  các tỉnh thành khu vực Đồng bằng sông Cửu Long… thống nhất nội dung và biện pháp tuyên truyền, nhằm nâng cao hiệu quả của công tác tuyên truyền. Năm là, tăng cường đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ làm công tác tuyên truyền của Đảng, Nhà nước ở của các tỉnh thành trong khu vực Đồng bằng sông Cửu Long nhằm đáp ứng yêu cầu của tình hình hiện nay.

Thứ hai,lựa chọn mô hình hợp tác xã phù hợp với từng địa phương, thúc đẩy kinh tế hộ, tổ hợp tác trong nông nghiệp phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa, làm cơ sở cho phát triển hợp tác xã trong nông nghiệp. Trong quá trình xây dựng các HTX trong nông nghiệp, cần căn cứ vào tính đặc thù ngành nghề và đặc điểm từng địa phương có thể lựa chọn, tìm kiếm những mô hình phù hợp và phổ biến rộng rãi các mô hình có tiềm năng để các xã viên lựa chọn. Trước mắt, tập trung xây dựng ba mô hình HTX là thế mạnh và là sản phẩm phổ biến ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long:trồng lúa, nuôi cá tra và trồng cây ăn trái. Xây dựng HTX trong nông nghiệp với nhiều quy mô; đa dạng về hình thức tổ chức; đa dạng về thành viên tham gia, từ các hộ nông dân, các trang trại đến các tổ chức và doanh nghiệp thuộc mọi lĩnh vực, mọi thành phần kinh tế; với nhiều cấp độ, từ thấp đến cao, từ thuần túy làm dịch vụ đầu vào, đầu ra ở một hoặc nhiều khâu phục vụ cho hoạt động sản xuất - kinh doanh của các thành viên đến kinh doanh tổng hợp và hình thành các doanh nghiệp của HTX. Tăng cường các mối liên kết kinh tế giữa các HTX, giữa HTX với các tổ chức khoa học - công nghệ, các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế. Tăng cường công tác tổng kết thực tiễn phát triển HTX để điều chỉnh mô hình hoặc tìm kiếm mô hình mới.

Thứ ba, tăng cường liên kết “bốn nhà”, liên kết vùng đồng bằng sông Cửu Long trong phát triển hợp tác xã trong nông nghiệp. Thực tiễn cho thấy, nhiều HTX trong nông nghiệp ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long đã thực hiện khá tốt hoạt động liên doanh, liên kết trong hoạt động sản xuất kinh doanh giữa HTX với HTX cùng ngành nghề, với các công ty, doanh nghiệp để sản xuất và tiêu thụ sản phẩm, qua đó hiệu quả sản xuất kinh doanh của các HTX được nâng lên, hoạt động có hiệu quả hơn. Những HTX điển hình trong lĩnh vực này là: HTX thủy sản Thới An, mô hình liên kết sản xuất, tiêu thụ cá tra ở Cần Thơ; HTX chăn nuôi bò sữa Evergrowth ở Sóc Trăng; HTX dịch vụ sản xuất nông nghiệp Tân Cường của tỉnh Đồng Tháp; v.v... Để tăng cường mối liên kết “bốn nhà” để phát triển HTX trong nông nghiệp, cần tiến hành những biện pháp sau đây: Một là, tăng cường vai trò của Nhà nước tạo sự liên kết ổn định, hiệu quả giữa “bốn nhà” trong nông nghiệp. Nhà nước cần xây dựng hành lang pháp lý cho các bên để thực hiện liên kết có hiệu quả trong sản xuất, kinh doanh, nhất là trong sản xuất, chế biến và tiêu thụ nông sản theo hướng: hoàn thiện chính sách tích tụ ruộng đất cho sản xuất nông nghiệp; hoàn thiện hệ thống pháp luật về hợp đồng trong lĩnh vực nông nghiệp theo hướng nâng cao tính pháp lý,ràng buộc trách nhiệm dân sự giữa các bên tham gia. Bên cạnh đó, Nhà nước cần hướng dẫn và giám sát các bên tham gia thực hiện có hiệu quả quá trình liên kết để hạn chế những hiện tượng ép giá… Chính phủ cần ban hành văn bản quy phạm pháp luật về chế tài xử lý tranh chấp đối với các hợp đồng thu mua nông sản. Hai là, nâng cao nhận thức về mọi mặt cho nhà nông, nhất là kiến thức về khoa học, công nghệ, năng lực tổ chức quản lý sản xuất, kiến thức pháp luật và sự am hiểu về kinh tế thị trường. Ba là, cần “phân vai” rõ ràng trong quá trình liên kết “bốn nhà”, đồng thời cần xác định rõ, nhà nước ở địa phương, mà cụ thể là chính quyền các cấp phải là người giữ vai trò quyết định trong tổ chức và điều phối hiệu quả quá trình liên kết. Bốn là, đẩy mạnh công tác tuyên truyền giáo dục về liên kết “bốn nhà” là một công tác có ý nghĩa, đặc biệt là đối với doanh nghiệp và nông dân. Năm là, đa dạng hóa các hình thức liên kết, hoàn thiện các mô hình liên kết hiện có, đồng thời xây dựng những mô hình liên kết mới phù hợp với từng địa phương, từng lĩnh vực, từng mặt hàng cụ thể trong những thời gian xác định. Sớm tập trung xây dựng và kiện toàn một số mô hình nông nghiệp - công nghiệp - dịch vụ (tổ hợp nông - công nghiệp - dịch vụ) trong từng vùng sản xuất nông sản tập trung, có khối lượng hàng hoá lớn theo quy hoạch.

Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh mối liên kết giữa các địa phương ở Đồng bằng sông Cửu Longtrên cơ sở lấy thế mạnh bù thế yếu và hướng đến tối đa hóa lợi ích của vùng, từ đó sẽ hạn chế cạnh tranh không lành mạnh giữa các địa phương. Liên kết cần tập trung vào các lĩnh vực như quy hoạch, đầu tư xây dựng cơ bản; sản xuất, chế biến và tiêu thụ lúa, gạo, trái cây, tôm, cá; đào tạo nguồn nhân lực và phát triển hạ tầng y tế, giáo dục phục vụ chung cho toàn vùng; bảo vệ môi trường, gìn giữ tài nguyên, hợp tác ứng phó với thiên tai, biến đổi khí hậu… Từ mối liên kết đó, khu vực Đồng bằng sông Cửu Long có điều kiện tạo ra một thị trường thống nhất từ khâu sản xuất, chế biến, xuất khẩu cho các mặt hàng lúa gạo, thủy hải sản và trái cây; xây dựng hệ thống lưu thông phân phối hàng hóa thông suốt kết nối từ nguồn sản xuất đến thị trường tiêu thụ cuối cùng. Qua đó, tạo điều kiện cho HTX trong nông nghiệp tiếp cận tốt hơn thị trường tiêu thụ và hợp tác với nhau trong sản xuất.

Thứ tư, phát triển nguồn nhân lực cho hợp tác xã trong nông nghiệp.Nguồn nhân lực là yếu tố quan trọng quyết định đến sự thành bại của HTX, đặc biệt là đội ngũ cán bộ quản lý HTX. Thời gian tới cần thực hiện các biện pháp sau đây: Một là, làm tốt công tác quy hoạch đội ngũ cán bộ quản lý HTX, từ đó có kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ này đáp ứng yêu cầu quản lý HTX trong thời kỳ hội nhập. Cần có chính sách hỗ trợ về tài chính và tổ chức cho công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ HTX nông nghiệp. Hai là,  coi trọng công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ, xã viên và lao động của HTX nông nghiệp với phương châm thường xuyên, liên tục, kết hợp giữa đào tạo với bồi dưỡng, ưu tiên đào tạo, bồi dưỡng cán bộ chủ chốt của HTX nông nghiệp. Đa dạng hóa các hình thức đào tạo, bồi dưỡng cho cán bộ quản lý cũng như lao động. Ba là, tiếp tục thực hiện tốt Đề án đào tạo nghề và giải quyết việc làm cho lao động nông thôn, tạo điều kiện cho các HTX trong nông nghiệp có nguồn lực lao động có chất lượng, thúc đẩy sự phát triển của các HTX. Bốn là, cần sớm ban hành và khuyến khích các HTX thực hiện những chế độ đãi ngộ hợp lý như thực hiện chế độ bảo hiểm xã hội cho cán bộ và người lao động của HTX trong nông nghiệp, trước hết là đối với cán bộ quản lý HTX.

Thứ năm, mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm, từng bước nâng cao năng lực cạnh tranh cho hợp tác xã trong nông nghiệp. Thị trường là yếu tố cơ bản quyết định đến sự sống còn của các HTX trong nông nghiệp. Thực tiễn cho thấy, khi thị trường tiêu thụ nông sản gặp khó khăn thì hoạt động của các HTX trong nông nghiệp bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Vì vậy, việc mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm và từng bước nâng cao năng lực cạnh tranh cho các HTX trong nông nghiệp ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long là vấn đề cần thiết hiện nay. Để giải quyết được vấn đề này, cần thực hiện một số biện pháp sau đây: Một là, Nhà nước cần có những chính sách hỗ trợ cho HTX trong nông nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh, mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm. Chính phủ và các cơ quan quản lý nhà nước ở các tỉnh thành khu vực Đồng bằng sông Cửu Long cần có chính sách hỗ trợ về vốn, cơ chế chính sách, luật pháp, xúc tiến thương mại, giáo dục đào tạo, tư vấn về thiết bị, công nghệ hiện đại... Thực hiện tốt chính sách hỗ trợ xúc tiến thương mại, mở rộng thị trường theo Luật HTX năm 2012. Tăng cường các hình thức tiếp thị sản phẩm của HTX trong nông nghiệp trên những phương tiện thông tin đại chúng. Nhà nước, các cơ quan quản lý ở địa phương có thể hỗ trợ cho các HTX thông qua việc bồi dưỡng kiến thức về thị trường và huấn luyện cho các HTX có khả năng ứng phó linh hoạt với sự biến động của thị trường. Hai là, khuyến khích và thực hiện rộng rãi việc ký kết hợp đồng tiêu thụ nông phẩm trực tiếp giữa doanh nghiệp và HTX và nông dân. Ba là, phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế kỹ thuật đáp ứng nhu cầu lưu thông hàng hóa, tiếp cận thị trường cho các HTX trong nông nghiệp, mà trước hết là hệ thống giao thông vận tải đảm bảo cho việc lưu thông hàng hóa được thông suốt, đây là điều kiện cơ bản để mở rộng thị trường tiêu thụ hàng hóa nông sản. Bốn là, phát huy vai trò của các HTX nông nghiệp trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh và mở rộng thị trường tiêu thụ. Từng bước xây dựng thương hiệu sản phẩm của HTX. Sử dụng có hiệu quả công nghệ hiện có, đồng thời nâng cao trình độ công nghệ đáp ứng yêu cầu của thị trường, đảm bảo tính cạnh tranh cho sản phẩm trên thị trường.

Thứ sáu, phát huy vai trò của Liên minh hợp tác xã, Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể và nhân dân trong phát triển hợp tác xã trong nông nghiệp. Việc phát huy vai trò của các tổ chức, đoàn thể và quần chúng nhân dân là hết sức quan trọng, đặc biệt là tổ chức Liên minh HTX các tỉnh thành trong khu vực. Thời gian tới, cần nâng cao vai trò, vị trí của Liên minh HTX Việt Nam và Liên minh HTX ở các tỉnh thành khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Tăng cường vai trò và trách nhiệm của Liên minh HTX trong phát triển HTX trong nông nghiệp với các nhiệm vụ sau: Một là, nâng cao hiệu quả hoạt động các HTX trong nông nghiệp, tập trung củng cố các HTX trong nông nghiệp trung bình và yếu kém; phát triển mới các HTX đa dạng các loại hình ở các xã xây dựng nông thôn mới, xây dựng mới các mô hình Liên hiệp HTX theo lĩnh vực ngành nghề để tăng cường khả năng cạnh tranh, phát triển mạnh và bền vững; Nâng cao thu nhập, đời sống xã viên và người lao động, nâng mức đóng góp giá trị sản xuất của HTX trong nông nghiệp vào tổng sản phẩm xã hội của các tỉnh và khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Hai là, chủ trì, phối hợp với các sở, ngành, đoàn thể, các trường, huyện, thị, thành phố thực hiện tốt công tác đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực cho HTX trong nông nghiệp, nhất là hoạt động đào tạo, bồi dưỡng năng lực quản lý, năng lực sản xuất kinh doanh cho bộ máy quản lý các HTX. Ba là, tăng cường và nâng cao hiệu quả hoạt động tư vấn hỗ trợ cho các đơn vị thành viên từ bước vận động thành lập đến quá trình hoạt động sản xuất kinh doanh; tranh thủ các nguồn vốn của Trung ương và của từng tỉnh thành giúp các đơn vị kinh tế vay vốn đầu tư mở rộng quy mô và nâng cao hiệu quả hoạt động sản xuất kinh doanh.

Bên cạnh đó, cần phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc, đoàn thể và nhân dân các tỉnh thành trong phát triển HTX nông nghiệp. Tham gia góp ý xây dựng phương hướng sản xuất kinh doanh, nội dung hoạt động. Tuyên truyền phổ biến về Luật và Điều lệ HTX bằng các hình thức như thông qua hệ thống phát thanh, truyền hìnhhoặc tổ chức lồng ghép vào các chương trình khác; vận động giáo dục nhân dân tham gia xây dựngvà phát huy vai trò làm chủ trong HTX; tham gia với các cơ quan nhà nước trong việc xây dựng chính sách và giám sát thi hành pháp luật về HTX; động viên thành viên của mình gương mẫu đi đầu trong xây dựng HTX nông nghiệp theo đúng quy định của pháp luật.

________________

(1)http://www.thanhnien.com.vn/kinh-te/de-an-tai-co-cau-nong-nghiep-can-hop-tac-san-xuat-voi-quy-mo-lon-465 248 .html.

(2)V.I.Lênin (1981), Toàn tập, Tập 38, Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, tr.273.

Trần Hoàng Hiểu

Học viện Chính trị khu vực IV