Phát huy vai trò thanh niên trong thực hiện chiến lược phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo

Sinh viên Trường Đại học Phenikaa thực nghiệm khoa học - Ảnh: phenikaa.com

1. Thanh niên là một lực lượng xã hội đặc thù, đóng vai trò quan trọng trong sự vận động và phát triển của xã hội, vì thế trong suốt tiến trình phát triển của lịch sử nhân loại, vấn đề thanh niên đã được hầu hết các quốc gia trên thế giới coi là vấn đề có tầm quan trọng đặc biệt.

Trong quá trình lãnh đạo, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn đề cao vị trí, vai trò của thanh niên, xác định thanh niên là lực lượng xung kích cách mạng, công tác thanh niên là vấn đề sống còn của dân tộc, và đã phát huy vai trò thanh niên trong đấu tranh giải phóng dân tộc và xây dựng, bảo vệ Tổ quốc.

Đại hội IV của Đảng (năm 1976) nêu rõ: “Tiền đồ rạng rỡ của Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa nằm trong tay thanh niên, thiếu niên và nhi đồng”⁽¹⁾. Nghị quyết số 04-NQ/HNTW ngày 14-01-1993 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa VII) khẳng định: “Thanh niên là lực lượng xung kích trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Sự nghiệp đổi mới có thành công hay không, đất nước bước vào thế kỷ XXI có vị trí xứng đáng trong cộng đồng thế giới hay không, cách mạng Việt Nam có vững bước theo con đường xã hội chủ nghĩa hay không phần lớn tùy thuộc vào lực lượng thanh niên, vào việc bồi dưỡng, rèn luyện thế hệ thanh niên; công tác thanh niên là vấn đề sống còn của dân tộc, là một trong những nhân tố quyết định sự thành bại của cách mạng”⁽²⁾.

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 7 khóa X về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thanh niên thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa” đã khẳng định: “Thanh niên là rường cột của nước nhà, chủ nhân tương lai của đất nước, là lực lượng xung kích trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, một trong những nhân tố quyết định sự thành bại của công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, hội nhập quốc tế và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Thanh niên được đặt ở vị trí trung tâm trong chiến lược bồi dưỡng, phát huy nhân tố và nguồn lực con người. Chăm lo, phát huy thanh niên vừa là mục tiêu, vừa là động lực bảo đảm cho sự ổn định và phát triển vững bền của đất nước”⁽³⁾.

Thanh niên Việt Nam có vai trò rất quan trọng trong quá trình phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo của đất nước. Hiện nay, thanh niên Việt Nam đang chiếm tỷ lệ cao trong lực lượng lao động và là lực lượng lao động chính của xã hội. Theo số liệu thống kê của Ủy ban quốc gia về thanh niên Việt Nam, nước ta có hơn 22,1 triệu người trong độ tuổi thanh niên, chiếm khoảng 22,5% dân số cả nước và gần 36% lực lượng lao động; gần 60% thanh niên sống ở nông thôn; 98,7% người trong độ tuổi lao động có việc làm⁽⁴⁾.

Phần lớn thanh niên Việt Nam hiện nay có tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc; luôn vững tin vào sự lãnh đạo của Đảng và con đường đi lên CNXH; tiếp tục phát huy vai trò xung kích, sáng tạo, khẳng định bản lĩnh trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; tích cực hoạt động xã hội, tình nguyện vì cuộc sống cộng đồng⁽⁵⁾. Thế hệ trẻ ngày nay đang kế thừa, thể hiện rõ những phẩm chất cần mẫn, thông minh, sáng tạo, cùng với lợi thế về khả năng thích ứng nhanh trước sự phát triển của khoa học, sự tiến bộ của công nghệ. Thế hệ trẻ nhận thức được trách nhiệm của mình trong việc tạo lập lợi thế cạnh tranh mới mà đất nước đang còn nhiều hạn chế, như: chất lượng nguồn nhân lực, năng suất lao động, năng lực đổi mới... Những phẩm chất này của thanh niên Việt Nam chính là thế mạnh và nguồn lực quan trọng góp phần đưa đất nước tiến lên, vững bước vào kỷ nguyên phát triển mới.

Trong thời gian qua, thanh niên Việt Nam tích cực sáng tạo trong học tập, nghiên cứu khoa học. Nhiều đoàn viên, thanh niên đã chủ động đăng ký và thực hiện hiệu quả các đề tài khoa học để giải quyết các nhiệm vụ đặt ra trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh. Từ năm 2017-2022, đã có 65.484 đề tài nghiên cứu khoa học của sinh viên, giảng viên trẻ; 18.419 đề tài nghiên cứu khoa học được Đoàn Thanh niên, Hội Liên hiệp Thanh niên hỗ trợ triển khai; 3.977 hội nghị khoa học do Đoàn, Hội tổ chức⁽⁶⁾. Các cuộc thi sáng tạo trong thanh thiếu niên, nhi đồng được tổ chức rộng khắp, thu hút đông đảo đoàn viên, thanh thiếu niên tham gia.

Bên cạnh đó, trong hoạt động sản xuất, thanh niên đã có nhiều sáng kiến, cải tiến, ứng dụng khoa học, công nghệ để tiết kiệm nguyên, nhiên, vật liệu, thời gian sản xuất; đổi mới, cải tiến kiểu dáng, mẫu mã sản phẩm, qua đó, góp phần nâng cao năng suất, chất lượng, gia tăng giá trị sản phẩm; đồng thời, chủ động, tích cực phối hợp với các tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp, đưa các sáng kiến, phát minh ứng dụng vào thực tiễn.

Trong giai đoạn 2017-2022, đã có 237.540 sáng kiến, giải pháp sáng tạo trong lao động, sản xuất, kinh doanh, làm lợi hơn 1.516 tỷ đồng. Trong nhiệm kỳ 2017-2022, đoàn viên, thanh niên Khối Doanh nghiệp Trung ương đã đề xuất 115.263 ý tưởng, sáng kiến; trong đó, có 7.100 đề tài, sáng kiến, ý tưởng, giải pháp về công nghệ nâng cao năng lực quản lý, điều hành, cải tiến kỹ thuật được áp dụng vào sản xuất, kinh doanh, làm lợi cho doanh nghiệp và xã hội hơn 1.200 tỷ đồng⁽⁷⁾…

do Bộ Khoa học và Công nghệ phối hợp với Trung ương Đoàn tổ chức cũng nhận được sự tham gia nhiệt tình của các đoàn viên, thanh niên cả nước.

Ngày 27-11-2022, Trung ương Đoàn, Bộ Khoa học và Công nghệ tổ chức lễ trao giải thưởng khoa học công nghệ Quả cầu vàng cho 10 nhà khoa học trẻ xuất sắc nhất năm 2022. Sau gần bốn tháng phát động, từ 37 hồ sơ đăng ký thuộc năm lĩnh vực xét giải, hội đồng giải thưởng qua hai phiên họp thẩm định, đánh giá đã lựa chọn được 10 cá nhân xuất sắc nhất để trao giải thưởng. Các cá nhân đạt giải đều có nhiều thành tích xuất sắc, có các bằng sáng chế, các công trình nghiên cứu có tính ứng dụng thực tế cao, trên các lĩnh vực, như: công nghệ thông tin, chuyển đổi số và tự động hóa; công nghệ y - dược; công nghệ sinh học; công nghệ vật liệu mới.

Bên cạnh đó, 20 nữ sinh xuất sắc cũng được trao giải thưởng Nữ sinh khoa học công nghệ Việt Nam. Các nữ sinh đạt giải thưởng đều có thành tích xếp loại học tập xuất sắc (điểm trung bình học tập từ 3.5/4.0 điểm trở lên), có bài báo đăng trên tạp chí, hội thảo uy tín trong nước và quốc tế, tham gia đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường, cấp bộ có tính thực tiễn cao, đạt giải cao các cuộc thi khởi nghiệp, cuộc thi lập trình trong nước và quốc tế, nhận được các học bổng, chương trình trao đổi học tập trong và ngoài nước, tích cực tham gia các hoạt động tình nguyện vì cộng đồng⁽⁹⁾.

2. Trong những năm qua, Đảng và Nhà nước luôn chú trọng phát triển khoa học, công nghệ, coi đó là một trong những đột phá chiến lược góp phần hiện thực hóa khát vọng phát triển đất nước hùng cường. Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng khẳng định: “Tiếp tục thực hiện nhất quán chủ trương khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu, là động lực then chốt để phát triển lực lượng sản xuất hiện đại”⁽¹⁰⁾.

Ngày 11-5-2022, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chiến lược phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đến năm 2030 (Quyết định số 569/QĐ-TTg). Thực hiện Chiến lược này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng không chỉ với riêng lĩnh vực khoa học và công nghệ mà còn với toàn hệ thống chính trị, toàn xã hội. Bởi, vai trò của khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo hiện nay là đột phá chiến lược, có ý nghĩa quyết định, tạo bứt phá nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế. Chiến lược đã đặt ra 9 nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, trong đó có giải pháp phát triển nguồn nhân lực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo có trình độ và năng lực sáng tạo cao.

Để phát huy vai trò của thanh niên trong phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đến năm 2030, Chiến lược chú trọng: tăng cường đào tạo kiến thức về khoa học và công nghệ, nâng cao năng lực tin học, ngoại ngữ, rèn luyện năng lực thiết kế sáng tạo gắn với các dự án thực tế trong trường phổ thông, đặc biệt thông qua hình thức đào tạo STEM; đầu tư xây dựng đội ngũ nhân lực khoa học - công nghệ trình độ cao; nhanh chóng xây dựng đội ngũ nhà khoa học đầu ngành, từng bước nâng cao tiêu chuẩn nhà khoa học đầu ngành tiệm cận với tiêu chuẩn ở các nước phát triển…

Đồng thời, tăng cường các hoạt động truyền thông tôn vinh, nâng cao nhận thức về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo; có chính sách khuyến khích, hỗ trợ thanh thiếu niên nâng cao hiểu biết về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo và định hướng nghề nghiệp vào lĩnh vực khoa học, kỹ thuật. Đầu tư một số kênh truyền hình, ấn phẩm, kênh truyền thông xã hội chuyên đề về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, đặc biệt cho thanh thiếu niên…

3. Để tiếp tục tăng cường vai trò của thanh niên trong việc thực hiện Chiến lược phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đến năm 2030, trong thời gian tới, cần thực hiện đồng bộ một số giải pháp sau:

Một là, Đảng và Nhà nước cần tiếp tục xây dựng và hoàn thiện các chủ trương, chính sách phát triển đội ngũ cán bộ khoa học trong thanh niên; tiếp tục thể chế hóa và kiên định thực hiện mục tiêu, nhiệm vụ, xây dựng đội ngũ nhà khoa học trẻ, rà soát hệ thống luật pháp và các văn bản liên quan đến đào tạo, bồi dưỡng, trọng dụng, đãi ngộ và tôn vinh nhà khoa học trẻ để sửa đổi, bổ sung, ban hành phù hợp với tình hình thực tế.

Trong hơn 35 năm đổi mới, Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chính sách để xây dựng và phát triển đội ngũ cán bộ khoa học, đặc biệt là đội ngũ cán bộ khoa học trẻ. Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã ban hành Nghị quyết số 20-NQ/TW ngày 31-10-2012 về phát triển khoa học và công nghệ, xác định rõ: “có chính sách trọng dụng đặc biệt” các “cán bộ khoa học và công nghệ trẻ tài năng”, “Chủ động phát hiện và đào tạo, bồi dưỡng tài năng trẻ” và “Phát triển các nhóm nghiên cứu trẻ, tiềm năng”⁽¹¹⁾.

Bộ Chính trị (khóa XI) đã ban hành Kết luận số 86-KL/TW ngày 24-01-2014 về chính sách thu hút, tạo nguồn cán bộ từ sinh viên tốt nghiệp xuất sắc, cán bộ khoa học trẻ…Trong Luật Khoa học và công nghệ năm 2013, “nhà khoa học trẻ” lần đầu tiên được đưa vào luật. Điều khoản về chính sách trọng dụng và sử dụng các cán bộ trẻ tài năng được cụ thể hóa là cơ hội phát triển cho đội ngũ thanh niên trí thức, nhà khoa học trẻ.

Trong Nghị định 40/2014/NĐ-CP ngày 12-5-2014 của Chính phủ quy định việc sử dụng, trọng dụng các cá nhân hoạt động khoa học và công nghệ có nhiều nội dung liên quan đến cán bộ trẻ như: giao quyền tự chủ cao; tạo điều kiện tiếp cận, tham gia các chương trình khoa học và công nghệ cấp quốc gia, thực hiện các đề tài, dự án nghiên cứu thuộc Quỹ Đổi mới khoa học và công nghệ quốc gia, Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ quốc gia, thực hiện việc chuyển giao công nghệ cho các doanh nghiệp; tạo điều kiện tham gia các hội nghị, hội thảo trong nước và quốc tế…

Tuy vậy, trước yêu cầu của thời kỳ mới, Đảng và Nhà nước cần có chủ trương, chính sách chuyên biệt về xây dựng chiến lược phát triển đội ngũ nghiên cứu khoa học trẻ, ứng dụng công nghệ và đổi mới sáng tạo theo tinh thần Quyết định số 569/QĐ-TTg. Người đứng đầu các cơ quan, ban, ngành, địa phương cần chủ động hơn nữa trong việc xây dựng chiến lược phát triển đội ngũ khoa học trẻ của ngành và địa phương mình một cách tổng thể và đồng bộ. Đặc biệt, Nhà nước cần xây dựng và hoàn thiện hành lang pháp lý bảo đảm môi trường dân chủ, tự do học thuật và triển khai nghiêm túc trên thực tế.

Hai là, tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức của lãnh đạo các cấp, các ngành và xã hội về vai trò của thanh niên trong phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, nhằm xóa bỏ định kiến “tài phải đợi tuổi”. Cổ vũ, động viên thanh niên có khát vọng cống hiến, khơi dậy và phát huy tiềm năng của tuổi trẻ, sức trẻ, đóng góp cho sự phát triển của đất nước.

Ba là, chú trọng công tác sử dụng, đãi ngộ và tôn vinh đội ngũ cán bộ khoa học trẻ, đặc biệt là những nhà khoa học trong độ tuổi thanh niên. Tạo chuyển biến căn bản trong đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ khoa học trẻ từ đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp đào tạo; gắn đào tạo với khả năng của người học và nhu cầu của xã hội. Thực hiện liên kết quốc tế trong đào tạo, như: trao đổi du học sinh, tăng cường nghiên cứu khoa học và chuyển giao công nghệ, hỗ trợ nguồn vốn trong đào tạo giữa các quốc gia trên tình thần đoàn kết, giúp đỡ…

Đảng và Nhà nước cần xây dựng các chính sách và cơ chế để thanh niên trí thức chuyên tâm cống hiến, phát triển và được xã hội tôn vinh bằng chính kết quả lao động sáng tạo trong chuyên môn, nghề nghiệp của mình. Nâng cao chất lượng xét chọn và mức thưởng đối với các danh hiệu cao quý và các giải thưởng nhà nước dành cho các nhà khoa học; đặc biệt là đối với những trí thức trẻ, nhà khoa học trẻ tài năng, có cống hiến vượt bậc.

Bốn là, nâng cao ý thức trách nhiệm của thanh niên trong học tập, rèn luyện; chủ động nắm bắt các chủ trương, chính sách về phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo của Ðảng, Nhà nước; thể hiện tính tích cực và xung kích của thanh niên trong học tập, truyền bá và chuyển giao, ứng dụng khoa học, công nghệ trong cộng đồng, áp dụng vào sản xuất và đời sống, nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả công việc.

Năm là, Đoàn Thanh niên, với vai trò hạt nhân chính trị cần tiếp tục phát huy vai trò quan trọng trong việc tập hợp, đoàn kết, xây dựng thế hệ thanh niên Việt Nam phát triển toàn diện, cổ vũ thanh niên thi đua học tập, khởi nghiệp, lao động sáng tạo trên nền tảng khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo. Đoàn Thanh niên phải luôn bám sát thực tiễn để có những nội dung, phương thức hoạt động phù hợp, thiết thực;nâng cao hiệu quả hoạt động tư vấn, phản biện, giám sát và hoạt động tuyên truyền, phổ biến kiến thức nói chung và kiến thức khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo nói riêng cho đoàn viên, thanh niên…

Với mong muốn xây dựng Tổ quốc ta ngày càng hùng cường; đất nước ta ngày càng giàu mạnh; nhân dân ta ngày càng hạnh phúc; dân tộc ta ngày càng vẻ vang, sánh vai với các cường quốc năm châu trên thế giới, trong phát biểu tại Đại hội đại biểu toàn quốc Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh lần thứ XII, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nhấn mạnh: “Sự nghiệp đổi mới có thành công hay không; đất nước ta có hội nhập và sánh vai được với các cường quốc năm châu như Bác Hồ mong muốn và căn dặn hay không; cách mạng Việt Nam có vững bước theo con đường xã hội chủ nghĩa hay không; một phần lớn là tùy thuộc vào lực lượng thanh niên”.

_________________

Ngày nhận: 29-2-2023; Ngày bình duyệt:20-4-2023; Ngày duyệt đăng:20-4-2023.

(1) ĐCSVN: Văn kiện Đảng Toàn tập, t.37, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2004, tr.599.

(2) Nghị quyết số 04- NQ/HNTW ngày 14-01-1993 về chính sách dân số và kế hoạch hóa gia đình.

(3) Nghị quyết số 25-NQ/TW ngày 25-7-2008 về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thanh niên thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

(4) Trần Quang Vinh: Tháng Thanh niên: Những “số liệu vàng” về thanh niên Việt Nam, https://www.vietnamplus.vn/thang-thanh-nien-nhung-so-lieu-vang-ve-thanh-nien-viet-nam/780133.vnp, ngày 25-3-2022.

(5), (6), (8) Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đoàn khóa XI tại Đại hội đại biểu toàn quốc Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh lần thứ XII, ngày 11-01-2023.

(7) Vũ Thơ: Những sáng kiến làm lợi hàng nghìn tỷ đồng, https://thanhnien.vn/nhung-sang-kien-lam-loi-hang-nghin-ti-dong-1851510186.htm, ngày 14-10-2022.

(9) Hà Thanh: Trao giải quả cầu vàng cho 10 gương mặt trẻ nghiên cứu khoa học công nghệ xuất sắc, https://tuoitre.vn/trao-giai-qua-cau-vang-cho-10-guong-mat-tre-nghien-cuu-khoa-hoc-cong-nghe-xuat-sac-20221127184513117.htm, ngày 27-11-2022.

(10) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, t.I, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.140.

(11) Nghị quyết số 20-NQ/TW ngày 31-10-2012về phát triển khoa học và công nghệ phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế.

TS NGUYỄN THỊ THU HUYỀN

Viện Hồ Chí Minh và các lãnh tụ của Đảng,

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

ThS NGUYỄN MAI PHƯƠNG

Viện Thông tin khoa học,

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh