Khủng hoảng biên giới Thái Lan - Campuchia năm 2025: Những thách thức đặt ra đối với cấu trúc an ninh khu vực ASEAN
(LLCT) - Khủng hoảng biên giới Thái Lan - Campuchia đang đặt ra những thách thức chưa từng có đối với cấu trúc an ninh khu vực ASEAN. Bài viết phân tích những mâu thuẫn từ trong lịch sử hai nước Thái Lan và Campuchia, nêu các thách thức cốt lõi làm xói mòn các nguyên tắc nền tảng của ASEAN và phản ứng của ASEAN trước những căng thẳng leo thang; từ đó, đề xuất giải pháp nhằm tăng cường vai trò của ASEAN trong duy trì hòa bình và ổn định khu vực.
TS NGUYỄN THỊ THU NGA
Viện Chính trị và Quan hệ quốc tế,
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
1. Mở đầu
Xung đột biên giới giữa Thái Lan và Campuchia, bùng phát trở lại từ tháng 5-2025 tại khu vực đền Preah Vihear và các vùng lân cận, như Chong Bok (Mom Bei), đã phơi bày tính chất dai dẳng của các tranh chấp lãnh thổ ở Đông Nam Á. Khủng hoảng này không chỉ bắt nguồn từ các vấn đề lịch sử về phân định biên giới mà còn bị thúc đẩy bởi chủ nghĩa dân tộc, chính trị nội bộ và sự thiếu hiệu quả của các cơ chế giải quyết tranh chấp khu vực. Với các diễn biến leo thang quân sự, kinh tế, và chính trị, xung đột này đang đặt ra thách thức nghiêm trọng đối với cấu trúc an ninh của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), làm lung lay các nguyên tắc cốt lõi như giải quyết tranh chấp hòa bình, không can thiệp, tôn trọng chủ quyền và đoàn kết khu vực.
2. Nội dung
2.1. Mâu thuẫn từ trong lịch sử và sự mong manh của quan hệ song phương
Xung đột biên giới Thái Lan - Campuchia năm 2025 không phải là sự kiện đột ngột, mà là kết quả tích tụ của một chuỗi mâu thuẫn lãnh thổ kéo dài hơn một thế kỷ. Các hiệp ước Pháp - Xiêm đầu thế kỷ XX, đặc biệt là bản đồ năm 1907 với các ranh giới thiếu rõ ràng đã để lại di sản tranh chấp phức tạp. Căng thẳng bùng phát từ năm 2008, khi UNESCO công nhận đền Preah Vihear thuộc Campuchia, tạo tiền đề cho các cuộc giao tranh nghiêm trọng mà đỉnh điểm là vào năm 2011, làm 28 người thiệt mạng. Mặc dù Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) đã hai lần (năm 1962 và 2013) xác nhận chủ quyền của Campuchia quanh khu vực đền, các điểm nóng khác như Chong Bok vẫn chưa được phân định, khiến nguy cơ xung đột luôn tái diễn(1).
Xung đột tái bùng phát: từ va chạm biên giới đến bế tắc ngoại giao
Ngày 28-5-2025, khu vực Chong Bok - thuộc tỉnh Ubon Ratchathani (Thái Lan) và Preah Vihear (Campuchia) đã xảy ra đụng độ quân sự, khiến một binh sĩ Campuchia thiệt mạng. Thái Lan cáo buộc đối phương xâm phạm lãnh thổ, trong khi Campuchia khẳng định đang hành động trong phạm vi chủ quyền(2). Vụ việc nhanh chóng dẫn tới việc cả hai bên tăng cường hiện diện quân sự, thổi bùng nguy cơ xung đột vũ trang cục bộ.
Nỗ lực hạ nhiệt căng thẳng thông qua Đàm phán Biên giới chung (JBC) diễn ra từ ngày 13 đến 14-6-2025 tại Phnom Penh không mang lại kết quả. Thái Lan kiên trì lập trường giải quyết song phương theo Biên bản Ghi nhớ năm 2000, trong khi Campuchia tuyên bố đưa tranh chấp tại bốn khu vực (Chong Bok, Ta Moan Thom, Ta Moan Toch, Ta Krabei) ra ICJ vào ngày 15-6. Thái Lan bác bỏ thẩm quyền của ICJ, khiến càng gia tăng bế tắc ngoại giao(3).
Căng thẳng lan rộng trên phương diện kinh tế, truyền thông và lòng dân
Xung đột không dừng lại ở lĩnh vực quân sự. Campuchia phản ứng bằng hàng loạt biện pháp trả đũa kinh tế - xã hội: đóng cửa trạm kiểm soát Doung, cấm nhập khẩu nông sản, dừng mua điện và Internet từ Thái Lan, cấm phát sóng nội dung truyền hình Thái Lan. Đến ngày 23-6, lệnh cấm mở rộng sang nhiên liệu, khí đốt và cả lời kêu gọi công dân tránh du lịch sang Thái. Thái Lan lập tức đáp trả bằng kiểm soát biên giới gắt gao hơn và phát cảnh báo an ninh đối với công dân Thái Lan tại Campuchia.
Căng thẳng khu vực càng thêm phức tạp với khủng hoảng chính trị nội bộ Thái Lan. Ngày 18-6, đoạn ghi âm cuộc trao đổi giữa Thủ tướng Paetongtarn Shinawatra và Chủ tịch Thượng viện Campuchia Hun Sen bị rò rỉ, làm dấy lên tranh cãi gay gắt tại Bangkok. Cách xưng hô thân mật và dấu hiệu bất đồng với giới quân sự khiến bà Paetongtarn đối mặt với biểu tình đòi từ chức, cùng việc đảng Bhumjaithai rút lui khỏi liên minh cầm quyền. Đảng Pheu Thai cũng công khai chỉ trích hành xử của Hun Sen, khiến quan hệ hai nước thêm căng thẳng. Thái Lan đáp trả bằng cách siết chặt kiểm soát biên giới và hạ cấp quan hệ ngoại giao, đồng thời cảnh báo công dân tránh các khu vực biểu tình ở Campuchia(4) .
Chủ nghĩa dân tộc trỗi dậy: thách thức đối thoại
Kéo theo làn sóng chính trị - ngoại giao là sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc tại cả Thái Lan và Campuchia. Ngày 18-6, các cuộc tuần hành tại Phnom Penh và biểu tình trước Đại sứ quán Campuchia ở Bangkok phản ánh tâm lý dân tộc chủ nghĩa gia tăng, đặc biệt trong bối cảnh căng thẳng biên giới chưa được giải quyết. Trên không gian mạng, nhiều tài khoản và diễn đàn quân sự - chính trị đã lan truyền các thông điệp kêu gọi đoàn kết dân tộc và bảo vệ chủ quyền(5), góp phần củng cố lập trường cứng rắn của chính phủ hai bên. Dù không mang tính chính thức, những luồng dư luận này tạo áp lực làm thu hẹp dư địa cho đối thoại ngoại giao và gây khó khăn cho các nỗ lực trung gian hòa giải. Biểu hiện này được coi là biểu hiện của “chủ nghĩa dân tộc kỹ thuật số” - khi mạng xã hội trở thành không gian khuếch đại cảm xúc tập thể và tác động đến sự định hình chính sách đối ngoại.
2.2. Thách thức cốt lõi: Xói mòn các nguyên tắc nền tảng của ASEAN trong khủng hoảng biên giới Thái Lan - Campuchia
Khủng hoảng biên giới Thái Lan - Campuchia năm 2025 không chỉ là một tranh chấp lãnh thổ song phương, mà còn đặt ra thách thức nghiêm trọng đối với tính bền vững của trật tự khu vực do ASEAN thiết lập. Các nguyên tắc nền tảng được xác lập trong Tuyên bố Bangkok (năm 1967) và Hiến chương ASEAN (năm 2008), bao gồm: giải quyết hòa bình các tranh chấp, không can thiệp vào công việc nội bộ, tôn trọng chủ quyền quốc gia và thúc đẩy đoàn kết khu vực… đang phải đối mặt với sự xói mòn đáng kể dưới áp lực của các hành động đơn phương và chủ nghĩa dân tộc gia tăng. Cuộc khủng hoảng này không chỉ bộc lộ những điểm nghẽn trong cơ chế gìn giữ hòa bình của ASEAN, mà còn đặt dấu hỏi về vai trò trung tâm (centrality) của ASEAN trong cấu trúc an ninh Đông Nam Á.
Xói mòn nguyên tắc giải quyết tranh chấp hòa bình
Việc sử dụng vũ lực trong vụ đụng độ ngày 28-5 và các hoạt động quân sự hóa biên giới đã trực tiếp vi phạm nguyên tắc giải quyết tranh chấp bằng biện pháp hòa bình. Mặc dù Thái Lan và Campuchia đạt được thỏa thuận rút quân vào ngày 8-6, các hành động mang tính biểu tượng và khiêu khích, như diễu binh ở Campuchia hay đe dọa “chiến dịch quân sự” từ phía Thái Lan, cho thấy sự thiếu cam kết thực chất với đối thoại đa phương. Ngày 14-6-2025 tại Phnom Penh, cuộc họp lần thứ 6 của Ủy ban Biên giới Chung (JBC) giữa Thái Lan và Campuchia đã đánh dấu nỗ lực kỹ thuật nhằm giải quyết tranh chấp nhưng không đạt được đồng thuận về các điểm nóng như khu vực “tam giác ngọc” hay các đền Ta Moan Thom, Ta Krabei(6). Đặc biệt, việc Thủ tướng Hun Manet công bố kế hoạch đưa vụ việc lên Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ)(7), tìm kiếm một giải pháp cho bốn khu vực tranh chấp: Ta Moan Thom, Ta Moan Toch, Ta Krabei và khu vực Mum Bei thay vì sử dụng cơ chế nội khối như Ủy ban Biên giới Chung (JBC). Sự kiện này đã thể hiện sự suy giảm lòng tin chiến lược vào vai trò trung gian hòa giải của ASEAN - một diễn biến làm xói mòn tính hiệu lực của thể chế khu vực.
Thách thức nguyên tắc không can thiệp: Từ lý tưởng đến thực tiễn mong manh
Những cáo buộc lẫn nhau về can thiệp nội bộ đã đặt nguyên tắc không can thiệp vào thế bị thử thách nghiêm trọng. Hành động mang tính biểu trưng chính trị như hát quốc ca tại vùng tranh chấp hay sử dụng các biện pháp kinh tế như đòn bẩy chính trị cho thấy cả hai bên đã vận dụng yếu tố phi truyền thống nhằm tác động đến lập trường đối phương. Vụ rò rỉ nội dung ghi âm giữa Chủ tịch Thượng viện Campuchia Hun Sen và Thủ tướng Thái Lan Paetongtarn khiến dư luận Thái Lan nổi giận, làm gia tăng nghi ngờ về sự tôn trọng lẫn nhau và khơi gợi lo ngại về việc lợi dụng khủng hoảng để can thiệp vào tình hình chính trị nội địa(8). Tác động của sự việc này không chỉ đưa Chính phủ Thái Lan đến bờ vực mà còn làm xấu hơn nữa quan hệ giữa hai nước láng giềng. Hơn nữa, diễn biến này làm suy yếu tinh thần đoàn kết nội khối ASEAN, tạo tiền lệ nguy hiểm trong việc “chính trị hóa” các tranh chấp lãnh thổ.
Tổn hại nguyên tắc chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ trong tranh chấp chưa phân định
Xung đột tại các khu vực chưa phân định như Chong Bok, Ta Moan Thom và Ta Krabei không chỉ là hệ quả của tranh chấp bản đồ biên giới từ thời thực dân, mà còn phản ánh sự thiếu vắng cơ chế phân định hiệu quả trong khuôn khổ ASEAN. Các biện pháp trả đũa kinh tế, phong tỏa biên giới và điều quân cho thấy ưu tiên lợi ích quốc gia đang lấn át cam kết khu vực, làm tổn hại đến nguyên tắc tôn trọng chủ quyền quốc gia - một trụ cột thiết yếu của Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN. Điều này cho thấy ASEAN thiếu năng lực điều phối nhất quán trong các tranh chấp lãnh thổ.
Mất đoàn kết nội khối và nguy cơ lệ thuộc vào ngoại lực
Cuộc khủng hoảng còn bộc lộ sự phân hóa trong nội bộ ASEAN, với việc Campuchia đơn phương đưa vụ việc ra ICJ cho thấy thất bại của cơ chế nội khối trong việc tạo dựng đồng thuận. Sự gia tăng của chủ nghĩa dân tộc và các hoạt động biểu tình(9) đã làm trầm trọng thêm chia rẽ, đặt ra nguy cơ phá vỡ vai trò trung tâm của ASEAN trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược gia tăng giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc tại khu vực(10). Ngoài yếu tố an ninh, khủng hoảng còn đe dọa liên kết kinh tế khu vực khi thương mại biên mậu giữa hai nước - gần 500 triệu USD chỉ trong tháng 4-2025 đã bị gián đoạn, đặt ra bài toán cho tiến trình hội nhập ASEAN hướng tới sự thịnh vượng của Cộng đồng Kinh tế khu vực.
2.3. Phản ứng của ASEAN và con đường phía trước
Phản ứng hạn chế của ASEAN
Phản ứng của ASEAN trước khủng hoảng biên giới Thái Lan - Campuchia năm 2025 được đánh giá là mờ nhạt, trái ngược với vai trò trung gian tích cực của Indonesia năm 2011. Sự thiếu vắng hành động tập thể, cùng việc các bên liên quan ưu tiên lợi ích quốc gia và hành động đơn phương đã làm suy yếu vai trò trung tâm của ASEAN trong cấu trúc an ninh khu vực. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về cải cách thể chế và nâng cao năng lực can thiệp của ASEAN trong các tình huống khủng hoảng nội khối.
Ngày 6-6-2025, Chủ tịch ASEAN, Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim đã tổ chức cuộc họp trực tuyến khẩn với lãnh đạo Thái Lan và Campuchia, kêu gọi kiềm chế và tái khẳng định cam kết đối thoại hòa bình(11). Tuy nhiên, tuyên bố chung chỉ mang tính hình thức, thiếu cơ chế giám sát hoặc biện pháp thực thi. Trong bối cảnh đó, Việt Nam bày tỏ lo ngại về tác động của xung đột. Người đại diện phát ngôn Ngoại giao Việt Nam khẳng định: “Chúng tôi tin rằng mọi bất đồng sẽ được các bên giải quyết thông qua đối thoại và biện pháp hòa bình, phù hợp với thỏa thuận của hai nước, trên tinh thần đoàn kết của ASEAN và phù hợp với hòa bình quốc tế”(12).
Cho đến nay, không có văn bản tuyên bố chính thức cụ thể nào từ Ban Thư ký ASEAN hoặc Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN (AMM) được công bố công khai liên quan đến sự kiện này. Trước những diễn biến nhanh chóng và phức tạp, ảnh hưởng đến môi trường an ninh chung của ASEAN, Chủ tịch ASEAN chưa đưa ra sáng kiến hòa giải cụ thể. Sự vắng mặt của Viện Hòa bình và Hòa giải ASEAN (AIPR) trong việc giải quyết khủng hoảng này phản ánh những hạn chế về thể chế và sự thiếu hụt ý chí chính trị trong nội khối.
Khủng hoảng biên giới giữa Thái Lan và Campuchia đã phơi bày những hạn chế cấu trúc trong cơ chế an ninh của ASEAN, đòi hỏi một tư duy chiến lược và cải tổ thể chế sâu rộng để bảo đảm khả năng ứng phó linh hoạt, hiệu quả trước các thách thức an ninh phi truyền thống và xung đột khu vực tiềm tàng. Trước những tồn tại đang diễn ra, để ASEAN có thể giải quyết những điểm nghẽn hiện tại và định vị ASEAN như một nhân tố chủ động, đáng tin cậy trong việc duy trì hòa bình và ổn định khu vực, giải pháp là:
Một là, thể chế hóa cơ chế giải quyết tranh chấp đa tầng. Sự thiếu hụt một thiết chế tài phán mang tính ràng buộc khiến ASEAN khó kiểm soát và hóa giải tranh chấp trước khi chúng leo thang. Do đó, cần cân nhắc thiết lập một Tòa án Công lý ASEAN hoặc Ủy ban Hòa giải Khu vực độc lập, được trao thẩm quyền pháp lý rõ ràng và cơ chế can thiệp sớm. Đồng thời, Viện Hòa bình và Hòa giải ASEAN (AIPR) cần được tăng cường nguồn lực và triển khai hệ thống cảnh báo sớm, tham khảo mô hình Tòa án Công lý Liên minh châu Âu (CJEU), nhằm nâng cao năng lực dự báo và phản ứng.
Hai là, tăng cường đối thoại đa phương và vai trò điều phối trung tâm. Sự phụ thuộc vào các cơ chế song phương, như Ủy ban Biên giới chung (JBC), đã bộc lộ hạn chế trong việc xây dựng lòng tin chiến lược lâu dài. ASEAN cần thể chế hóa các diễn đàn đối thoại đa phương dưới sự điều phối trung lập của Ban Thư ký ASEAN, tạo không gian đối thoại minh bạch và liên tục. Các cơ chế như JBC nên được bổ sung hệ thống giám sát thực thi, bảo đảm các cam kết được triển khai hiệu quả và bền vững.
Ba là, kiềm chế chủ nghĩa dân tộc cực đoan qua ngoại giao xã hội. Chủ nghĩa dân tộc cực đoan khi bị chính trị hóa có thể làm gia tăng căng thẳng khu vực. ASEAN cần đẩy mạnh ngoại giao nhân dân và giáo dục cộng đồng thông qua các sáng kiến như Chương trình trao đổi thanh niên ASEAN hoặc Giáo dục Hòa bình ASEAN. Những nỗ lực này sẽ thúc đẩy văn hóa hòa bình, nâng cao nhận thức khu vực, và củng cố lòng tin chiến lược, đặc biệt trong giới trẻ - nền tảng cho một Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN gắn kết.
3. Kết luận
Khủng hoảng biên giới Thái Lan - Campuchia diễn ra, với các vụ đụng độ, các biện pháp trả đũa kinh tế và vụ rò rỉ ghi âm gây khủng hoảng chính trị, đặt ra thách thức đối với cấu trúc an ninh khu vực ASEAN. Sự xói mòn các nguyên tắc cốt lõi: giải quyết tranh chấp hòa bình, không can thiệp, tôn trọng chủ quyền, và đoàn kết khu vực đã làm lộ rõ những hạn chế trong năng lực điều phối và can thiệp của ASEAN.
Trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị toàn cầu ngày càng gay gắt, sự bất lực của ASEAN trong việc hòa giải không chỉ làm suy giảm uy tín mà còn đe dọa vai trò trung tâm của tổ chức trong việc định hình trật tự khu vực.
Để vượt qua khủng hoảng và củng cố cấu trúc an ninh, ASEAN cần cải cách các cơ chế giải quyết tranh chấp, thúc đẩy đối thoại đa phương và kiểm soát chủ nghĩa dân tộc. Chỉ thông qua những cải cách này, ASEAN mới có thể thực hiện cam kết về một khu vực Đông Nam Á hòa bình, ổn định và thống nhất, đồng thời khẳng định vai trò trung tâm trước các thách thức địa chính trị toàn cầu.
_________________
Ngày nhận bài: 26-6-2025; Ngày bình duyệt: 12-7-2025; Ngày duyệt đăng: 25-7-2025.
Email tác giả:nntrangthu@gmail.com
(1) Đình Nguyễn: Preah Vihear - Ngôi đền cổ không yên tĩnh , https://vnexpress.net, ngày 22-6-2025.
(2) Linh Quy: Đụng độ vũ trang tại biên giới, Thủ tướng Thái Lan - Campuchia cam kết hạ nhiệt căng thẳng, https://vtv.vn, ngày 22-6-2025.
(3) Liên An: Thái Lan - Campuchia nối lại đàm phán biên giới sau 12 năm, https://tuoitre.vn, ngày 19-6-2025.
(4) Đức Hoàng: Thái Lan công bố lệnh hạn chế biên giới mới với Campuchia , https://dantri.com.vn, ngày 24-6-2025.
(5) Panarat Thepgumpanat and Chantha Lach: Leaked call between Thai PM and Cambodia 'strongman' stokes fresh tensions , https://reuters.com, ngày 19-6-2025.
(6) The 6th Meeting of the Thailand - Cambodia Joint Boundary Commission (JBC) - กระทรวงการต่างประเทศ, https://mfa.go.th, ngày 20-6-2025.
(7) Thailand calls for bilateral talks on border issue, as Cambodia prepares ICJ case , https://phnompenhpost.com, ngày 20-6-2025.
(8) Dẫn theo Reuters: Thailand heads into political turbulence as Cambodia row festers, https://news.tuoitre.vn, ngày 20-6-2025.
(9) Bangkok Post - Thousands of Cambodians rally as border dispute with Thailand intensifies, https://bangkokpost.com, ngày 23-6-2025.
(10) The Preah Vihear dispute: the role of ASEAN mechanisms and norms in settlement attempts, https://ethesisarchive.library.tu.ac.th, ngày 23-6-2025.
(11) Anwar phones Thai and Cambodian leaders over border dispute, https://nationthailand.com, ngày 23-6-2025.
(12) Hoàng Tùng: Việt Nam tin Campuchia và Thái Lan sẽ giải quyết bất đồng thông qua đối thoại, https://baochinhphu.vn, ngày 23-6-2025.