Vai trò của khoa học lý luận trong quá trình hiện thực hóa chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, những yêu cầu, nhiệm vụ và khó khăn, thách thức hiện nay

ĐẬU XUÂN THÀNH
Hội đồng Lý luận Trung ương

1. Mở đầu

Khoa học lý luận có ý nghĩa quan trọng đối với việc cung cấp nền tảng tư duy, phương pháp luận và thế giới quan khoa học để giải quyết các vấn đề đặt ra trong bối cảnh mới, đồng thời góp phần luận chứng cho công tác xây dựng tầm nhìn và chiến lược phát triển bền vững của đất nước, dân tộc Việt Nam.

2. Nội dung

2.1. Khoa học lý luận với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc

Những thành tựu đạt được của gần 40 năm đổi mới đã khẳng định trên thực tế đường lối đúng đắn của Đảng, niềm tin của nhân dân vào Đảng ngày càng được củng cố, là cơ sở của sự thống nhất Đảng và nhân dân, đoàn kết nhân dân, dân tộc, chung sức, đồng lòng thực hiện đường lối của Đảng trên mọi mặt của đời sống, từ chính trị, kinh tế, văn hoá xã hội đến quốc phòng - an ninh.

Những thành tựu của công cuộc đổi mới đã tạo nền tảng vững chắc, thế và lực cho đất nước Việt Nam vững bước tiến vào: “Kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam, đó là kỷ nguyên phát triển, kỷ nguyên giàu mạnh dưới sự lãnh đạo, cầm quyền của Đảng Cộng sản, xây dựng thành công nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa, dân giàu, nước mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh, sánh vai với các cường quốc năm châu. Mọi người dân đều có cuộc sống ấm no, hạnh phúc, được hỗ trợ phát triển, làm giàu; đóng góp ngày càng nhiều cho hòa bình, ổn định, phát triển của thế giới, hạnh phúc của nhân loại và văn minh toàn cầu. Đích đến của kỷ nguyên vươn mình là dân giàu, nước mạnh, xã hội xã hội chủ nghĩa, sánh vai với các cường quốc năm châu”⁽¹⁾.

Bước vào kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc, sứ mệnh của khoa học lý luận là làm rõ con đường hiện thực hóa chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Do vậy, khoa học lý luận trong bối cảnh hiện nay có vai trò quan trọng, trên cả phương diện phát triển lý luận về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam và thực tiễn triển khai thực hiện con đường đã xác định. Để thực hiện sứ mệnh của mình, khoa học lý luận chính trị trong kỷ nguyên mới cần được nhìn nhận, triển khai trên ba bình diện sau:

Một là, nghiên cứu khoa học lý luận phải luôn bảo đảm tuân thủ tính đảng, định hướng chính trị trong mọi mặt của đời sống xã hội

Khoa học lý luận cung cấp hệ thống các nguyên tắc, quy luật và phương pháp luận để nhận thức và hành động đúng đắn trong bối cảnh mới. Nó giúp xác định mục tiêu, phương hướng phát triển, lựa chọn các giải pháp tối ưu và đánh giá hiệu quả của các hoạt động, để từ đó làm cơ sở, căn cứ cho việc hoạch định đường lối lãnh đạo của Đảng trong kỷ nguyên mới. Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và tổng kết thực tiễn, cung cấp những luận chứng, luận cứ cho con đường đi tới xã hội phồn thịnh, rạng ngời, đó chính là chủ nghĩa xã hội hiện thực ở Việt Nam.

Khoa học lý luận là một lĩnh vực khoa học nghiên cứu về cách thức hoạt động của tư duy và nhận thức, có ý nghĩa đặc biệt trong quá trình nghiên cứu khoa học. Việc nghiên cứu khoa học lý luận góp phần xây dựng các nguyên tắc, quy luật và phương pháp luận để các ngành khoa học khác nói chung, khoa học xã hội nhân vân nói riêng sử dụng để tiếp cận, khám phá thế giới cũng như luận chứng đối với các lĩnh vực khoa học khác về kỷ nguyên mới của dân tộc ở trong từng lĩnh vực, ngành khoa học.

Như vậy, nghiên cứu khoa học lý luận trong kỷ nguyên mới đóng một vai trò then chốt trong việc định hướng nhận thức, bảo đảm tính đảng trong từng lĩnh vực nghiên cứu khoa học cụ thể, để từ đó có thể xác định rõ mục tiêu, lựa chọn giải pháp và đánh giá hiệu quả trong mọi hoạt động của khoa học nói chung cũng như mọi mặt của đời sống xã hội.

Đặc biệt, trong bối cảnh thời đại mới, có nhiều những “biến số” nảy sinh không chỉ trong nghiên cứu khoa học mà còn hình thành trong thực tiễn, điều này đặt ra nhiệm vụ quan trọng cho việc nghiên cứu khoa học lý luận giải đáp một cách kịp thời và thấu đáo. Nhiệm vụ của khoa học lý luận là luận giải những thách thức cũng như những cơ hội trong kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc, từ đó tư duy một cách khoa học, logic để chỉ dẫn thực tiễn tranh thủ thời cơ, vượt qua thách thức nhằm đạt được những kết quả tốt nhất.

Hai là, khoa học lý luận góp phần cung cấp, bổ sung những luận chứng, luận cứ để giải quyết những vấn đề mới đặt ra

Nghiên cứu khoa học lý luận trong kỷ nguyên phát triển mới hướng tới việc hình thành tư duy khoa học, tầm nhìn chiến lược và khả năng phân tích, đánh giá tình hình, cung cấp những “từ khóa”, “bộ công cụ” cho các ngành khoa học xã hội làm căn cứ để luận giải những vấn đề thực tiễn đặt ra cho các ngành khoa học xã hội. Điều này đặc biệt quan trọng trong việc luận giải được những vấn đề mới đặt ra cho các ngành khoa học xã hội trong bối cảnh thời đại mới.

Như vậy, khoa học lý luận trang bị cho các ngành khoa học xã hội phương pháp luận để tiếp cận vấn đề của ngành khoa học xã hội đó một cách có hệ thống, logic và khách quan, từ đó là cơ sở phương pháp luận giúp những ngành khoa học đó không chỉ hiểu rõ bản chất của vấn đề mà còn có thể đưa ra những giải pháp dựa trên bằng chứng và lý luận chặt chẽ⁽²⁾.

Tư duy khoa học khi kết hợp với kiến thức và kinh nghiệm, sẽ hình thành nên tầm nhìn chiến lược, đây là cơ sở cho việc luận giải những vấn đề đặt ra cho từng ngành khoa học cụ thể. Tầm nhìn này cho phép dự báo xu hướng tương lai và đưa ra các quyết định chiến lược dài hạn đối với từng lĩnh vực, từng ngành nghiên cứu cụ thể, để từ đó có thể nhận diện các yếu tố quan trọng, đánh giá mối quan hệ giữa chúng, và đưa ra những nhận định chính xác về tình hình thực tế, từ đó đưa ra những quyết định và hướng nghiên cứu phù hợp cho từng ngành, lĩnh vực.

Như vậy, khoa học lý luận góp phần tăng cường nền tảng vững chắc để xây dựng tư duy, tầm nhìn cho những ngành khoa học khác nói chung cũng như khoa học xã hội nói riêng trong kỷ nguyên mới của dân tộc Việt Nam. Bước vào kỷ nguyên mới với sự biến đổi không ngừng của tình hình thế giới, việc nghiên cứu khoa học lý luận là chìa khóa để xây dựng tầm nhìn chiến lược, khả năng phân tích,… để từ đó, từng lĩnh vực, từng ngành khoa học có sự chủ động định hướng và dẫn dắt những hướng nghiên cứu mới, góp phần luận giải và làm sáng tỏ những vấn đề đặt ra trong kỷ nguyên mới của dân tộc.

Ba là, khoa học lý luận góp phần thúc đẩy thực tiễn, hiện thực hóa chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam trong kỷ nguyên mới

Việc nghiên cứu khoa học lý luận góp phần tạo ra động lực đổi mới, sáng tạo và phát triển. Thực hiện tốt nhiệm vụ này giúp khuyến khích việc nghiên cứu, ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ, đồng thời thúc đẩy sự thay đổi trong nhận thức, hành vi và cách thức tổ chức, quản lý xã hội⁽³⁾.

Khoa học lý luận đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy đổi mới, sáng tạo và phát triển. Khoa học lý luận khuyến khích nghiên cứu và ứng dụng khoa học công nghệ, đồng thời tác động đến nhận thức, hành vi và cách thức tổ chức, quản lý xã hội, hướng tới sự thay đổi về chất trong các nghiên cứu của các ngành, lĩnh vực nghiên cứu khác về mọi mặt đời sống xã hội trên một số bình diện như sau:

Thúc đẩy nghiên cứu và ứng dụng: khoa học lý luận cung cấp nền tảng tư duy và phương pháp luận để các nhà khoa học, nhà nghiên cứu trong từng lĩnh vực, ngành khoa học có thể tiếp cận và giải quyết các vấn đề thực tiễn, từ đó tạo ra những công trình nghiên cứu, những sáng chế và ứng dụng công nghệ mới.

Thay đổi nhận thức và hành vi: việc nghiên cứu và tiếp thu kiến thức của khoa học lý luận góp phần vào việc nhìn nhận sâu sắc hơn về thế giới, từ đó thay đổi tư duy, nhận thức và hành vi theo hướng tích cực, chủ động, sáng tạo.

Tác động đến tổ chức và quản lý xã hội: khoa học lý luận giúp hoàn thiện hệ thống tổ chức, quản lý xã hội theo hướng hiệu quả hơn, phù hợp với thực tiễn, đáp ứng tốt hơn nhu cầu của con người và sự phát triển của đất nước trong kỷ nguyên mới.

Tạo động lực đổi mới và sáng tạo: sản phẩm của khoa học lý luận khi được phổ biến, ứng dụng trong xã hội, trở thành động lực thúc đẩy sự đổi mới và sáng tạo trong các lĩnh vực của đời sống xã hội.

Như vậy, khoa học lý luận không chỉ là một lĩnh vực nghiên cứu trừu tượng, mà còn là một công cụ then chốt, góp phần tạo ra những thay đổi tích cực trong xã hội, thúc đẩy sự phát triển bền vững và nâng cao chất lượng mọi mặt của đời sống xã hội. Trong kỷ nguyên mới, khoa học lý luận càng có vai trò quan trọng trong việc hiện thực hóa chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Nó không chỉ là công cụ để nhận thức và giải quyết các vấn đề trong nước mà còn là nền tảng để hội nhập và khẳng định vị thế của đất nước trên trường quốc tế. Việc phát triển và vận dụng hiệu quả khoa học lý luận sẽ góp phần quan trọng vào sự thành công của công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, đưa Việt Nam tiến nhanh, tiến mạnh, tiến vững chắc trên con đường phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa.

2.2. Những khó khăn, thách thức đối với khoa học lý luận ở Việt Nam trong bối cảnh thời đại mới

Từ thực tiễn lãnh đạo của Đảng đối với dân tộc Việt Nam gần 100 năm qua cho thấy chỉ có trên nền tảng tư tưởng là chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, cùng với đó là bám sát thực tiễn để kịp thời và thường xuyên tổng kết, đúc rút kinh nghiệm thực tiễn cách mạng là con đường duy nhất đúng để phát triển và bảo vệ lý luận cách mạng và tiếp tục đưa sự nghiệp cách mạng đến thành công trong kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc.

Trong bối cảnh thời đại mới, việc nghiên cứu khoa học lý luận có ý nghĩa đặc biệt để từ đó góp phần vào việc luận giải và làm sang rõ hơn khát vọng phồn thịnh, rạng ngời trong kỷ nguyên mới. Tuy nhiên, để thực hiện được nhiệm vụ này, công tác nghiên cứu khoa học lý luận ở Việt Nam hiện nay còn một số khó khăn, thách thức:

Thứ nhất, đội ngũ các nhà nghiên cứu khoa học lý luận là lực lượng nòng cốt, đóng vai trò quan trọng trong việc nghiên cứu, giảng dạy và truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước, cũng như các vấn đề lý luận chính trị khác. Đội ngũ này bao gồm các giảng viên, cán bộ nghiên cứu làm việc trong các học viện, viện, trường, trung tâm nghiên cứu, cơ quan đảng và nhà nước. Đội ngũ nghiên cứu khoa học lý luận chính trị đóng vai trò quan trọng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Việc xây dựng đội ngũ khoa học lý luận phát triển toàn diện, đáp ứng yêu cầu của tình hình mới là nhiệm vụ cấp thiết, góp phần quan trọng vào sự nghiệp đổi mới, phát triển đất nước.

Bên cạnh những thành tựu về số lượng và chất lượng nghiên cứu của đội ngũ khoa học lý luận chính trị trong thời gian qua, trong bối cảnh của thời đại mới, với xu hướng toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế đang đặt ra những thách thức mới đối với đội ngũ này là việc trang bị những tri thức mới của nhân loại để luận giải những vấn đề nảy sinh trong thực tiễn đặt ra không phải là điều có thể thực hiện được một sớm một chiều, nhất là việc ứng dụng khoa học công nghệ mới của một bộ phận nhà khoa học trong lĩnh vực này.

Sự phát triển của khoa học, công nghệ, đặc biệt là công nghệ số (chuyển đổi số), đòi hỏi đội ngũ các nhà khoa học lý luận phải thích ứng, cũng như phải thường xuyên không ngừng đổi mới cho phù hợp với xu hướng thời đại; đây cũng là thách thức đối với một bộ phận các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực này. Mặt khác, bên cạnh đội ngũ những nhà khoa học lớn tuổi thì hiện nay đội ngũ những nhà khoa học trẻ tuổi “lựa chọn” theo đuổi lĩnh vực “khó, đòi hỏi phải có chuyên môn cao” cũng là một vấn đề được đặt ra, đòi hỏi công tác lý luận chính trị phải đổi mới phương pháp, hình thức truyền đạt cũng như là việc xây dựng đội ngũ kế cận trong tương lai.

Thứ hai, nguồn vốn đầu tư cho khoa học lý luận còn hạn chế. Đại hội XIII của Đảng đã xác lập khoa học lý luận chính trị là một trong bốn nhóm thuộc hệ thống các khoa học quốc gia. Đồng thời, đặt ra yêu cầu đổi mới có tính đột phá trong nghiên cứu, phát triển khoa học lý luận chính trị nhằm đáp ứng yêu cầu trong công tác lãnh đạo, quản lý của Đảng và Nhà nước; cũng như nhu cầu đổi mới và phát triển đất nước. Khoa học lý luận chính trị là hệ thống tri thức về lĩnh vực chính trị, do vậy đội ngũ những nhà khoa học lý luận chính trị có vai trò quan trọng trong việc làm sáng tỏ cơ sở lý luận, luận chứng khoa học, cách mạng cho công tác lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước trong công cuộc đổi mới đất nước hiện nay.

Thực tế hiện nay cho thấy, công tác đầu tư tài chính (mức chi, đầu tư) cho khoa học lý luận để thực hiện một đề tài nghiên cứu các cấp, cũng như mức hỗ trợ cho một bài báo khoa học đăng trên tạp chí khoa học trong và ngoài nước của lĩnh vực khoa học lý luận còn thấp so với công sức và hàm lượng tri thức mang lại cho “nền học thuật nước nhà trong lĩnh vực nghiên cứu về lý luận chính trị”.

Với kinh phí đầu tư và mức chi trả đang áp dụng hiện nay chưa tạo ra được sức hấp dẫn, tạo ra động lực lớn hay bước đột phá mạnh mẽ để đội ngũ những nhà lý luận dành thời gian, công sức và tâm huyết cho nghiên cứu khoa học lý luận chính trị⁽⁴⁾.

Mặt khác, với mức kinh phí và mức chi trả như hiện nay cũng ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm nghiên cứu trong lĩnh vực này, nhất là trong bối cảnh có rất nhiều vấn đề trong nước cần nghiên cứu như: chính quyền địa phương hai cấp; công tác tổ chức, xây dựng Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa,...; các vấn đề quốc tế như xung đột Nga - Ucraina, xung đột ở Trung Đông hay giữa Thái Lan và Campuchia,...

Thứ ba, ảnh hưởng của cách mạng khoa học công nghệ tới khoa học lý luận. Cách mạng khoa học công nghệ có tác động sâu sắc và toàn diện đến nghiên cứu lý luận chính trị, cả về phương pháp, nội dung cũng như từng lĩnh vực nghiên cứu. Việc các siêu trí tuệ nhân tạo ra đời như AI, Chat GPT hay Gemini,… đã đặt ra thách thức lớn cho đội ngũ những nhà khoa học trong lĩnh vực này bởi sự nhanh chóng, có độ “chính xác khá cao” từ các sản phẩm trí tuệ nhân tạo này đòi hỏi các nhà khoa học phải vượt qua các “rào cản” về mọi mặt để có thể luận giải được những vấn đề lý luận và thực tiễn đặt ra.

Sự phát triển của công nghệ thông tin và truyền thông tạo ra các phương tiện, công cụ hỗ trợ đắc lực cho nghiên cứu, đồng thời cũng đặt ra những vấn đề lý luận mới cần được luận giải một cách thấu đáo, nhất là trong việc luận giải những trụ cột (bốn trụ cột mà Trung ương Đảng đề ra trong nhiệm kỳ Đại hội XIII) trong kỷ nguyên mới của dân tộc Việt Nam⁽⁵⁾. Cách mạng khoa học công nghệ, đặc biệt là sự phát triển của các cơ sở dữ liệu trực tuyến, cho phép các nhà nghiên cứu tiếp cận thông tin, tài liệu, và dữ liệu liên quan đến lý luận chính trị một cách nhanh chóng, dễ dàng và đa dạng, nhưng cũng đồng thời đặt ra cho các nhà khoa học phải không ngừng đổi mới phương pháp nghiên cứu để có thể luận giải những vấn đề lý luận mới, có cái nhìn sâu sắc, toàn diện và đa chiều để có thể giải quyết hiệu quả các thách thức cũng như có thể vận dụng một cách hiệu quả những lợi ích to lớn mà cách mạng khoa học công nghệ mang lại cho nhân loại để phục vụ cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.

3. Kết luận

Trong kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc Việt Nam hướng tới một xã hội phồn thịnh, rạng ngời, đặt ra yêu cầu cấp bách cho đội ngũ những nhà khoa học lý luận phải luận giải được những vấn đề phải làm và làm như thế nào để đưa dân tộc Việt Nam thực hiện được mục tiêu đã đề ra trong thế kỷ XXI. Từ nhiệm vụ lớn lao như vậy, đội ngũ những nhà khoa học xã hội và khoa học lý luận chính trị đang đối diện với nhiều thách thức to lớn, trong việc giải quyết các vấn đề lý luận cấp bách, để đưa ra các giải pháp phù hợp với bối cảnh hội nhập quốc tế và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư: những thách thức về lý luận, về nghiên cứu, hội nhập quốc tế hay Cách mạng công nghiệp lần thứ tư; về đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ; về cơ chế, chính sách,… Kỷ nguyên phát triển mới đặt ra và đòi hỏi đội ngũ các nhà khoa học lý luận chính trị phải nỗ lực vượt bậc để đáp ứng yêu cầu của thời đại, góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, hướng tới một Việt Nam đẹp giàu, phồn thịnh, rạng ngời trong thế kỷ XXI.

_________________

Ngày nhận bài: 30-8-2025; Ngày bình duyệt: 8-9-2025; Ngày quyết định đăng: 5-10-2025;

Email tác giả: dauxuanthanh88@gmail.com

(1) “Nội dung chuyên đề của Tổng Bí thư Tô Lâm về kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc”, https://lyluanchinhtri.vn.

(2) Nguyễn Duy Quỳnh: “Xây dựng đội ngũ trí thức Việt Nam hiện nay theo tư tưởng Hồ Chí Minh”, https://tapchicongsan.org.vn.

(3) Phạm Thị Vĩnh Hà: “Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh gắn nghiên cứu lý luận, tổng kết thực tiễn với cung cấp luận cứ khoa học, tham mưu hoạch định đường lối, chính sách góp phần đưa đất nước vào kỷ nguyên mới”, https://lyluanchinhtri.vn

(4) Xem: Nguyễn Thị Ngọc Loan: “Lý luận gắn với thực tiễn – biện pháp quan trọng phát triển khoa học lý luận chính trị hiện nay”, https://tapchigiaochuc.com.vn

(5) Trần Đình Tuấn: “Tìm hiểu về phương pháp luận nghiên cứu khoa học”, https://tapchigiaochuc.com.vn