Trang chủ
Thứ năm, 16 Tháng 12 2021 07:39
12905 Lượt xem

Tăng cường ứng dụng khoa học và công nghệ, tạo động lực mới để phát triển đất nước

(LLCT) - Đại hội XIII của Đảng nhận định: “Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, nhất là công nghệ số phát triển mạnh mẽ, tạo đột phá trên nhiều lĩnh vực, tạo ra cả thời cơ và thách thức đối với mọi quốc gia, dân tộc”(1); “ứng dụng mạnh mẽ khoa học và công nghệ, nhất là những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, tạo động lực mới cho phát triển nhanh và bền vững đất nước”(2). Trên cơ sở phân tích Văn kiện Đại hội, bài viết đề xuất những giải pháp chủ yếu để ứng dụng khoa học và công nghệ, tạo động lực mới cho sự phát triển đất nước.

Ảnh: baochinhphu.vn

1. Quan điểm mới của Đảng về ứng dụng khoa học - công nghệ

Trong Báo cáo chính trị tại Đại hội XIII, Đảng ta đã nhận định: “Phát triển kinh tế số bước đầu được chú trọng”(3); trong xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, việc triển khai xây dựng chính quyền điện tử cũng được đánh giá là khẩn trương, tích cực(4). Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đạt được, nước ta cũng còn nhiều hạn chế, khuyết điểm: (1) Năng lực và trình độ công nghệ của nền kinh tế còn thấp, công nghiệp vẫn chủ yếu gia công, lắp ráp, giá trị gia tăng không cao, công nghiệp hỗ trợ phát triển chậm, tỷ lệ nội địa hóa thấp, tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu hiệu quả còn hạn chế, tốc độ tăng trưởng nông nghiệp chậm lại, chất lượng nhiều dịch vụ thấp; (2) Vẫn còn nhiều doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài có công nghệ trung bình, gia công, lắp ráp, thiếu gắn kết, chuyển giao công nghệ, thúc đẩy doanh nghiệp trong nước phát triển; (3) Việc đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển kinh tế, xã hội(5).

Trong Định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030, Đảng ta chỉ rõ: (1) Phải “đẩy mạnh chuyển đổi số quốc gia; phát triển kinh tế số trên nền tảng khoa học và công nghệ”; (2) “Thúc đẩy nghiên cứu, chuyển giao, ứng dụng mạnh mẽ thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, chú trọng một số ngành, lĩnh vực trọng điểm, có tiềm năng, lợi thế để làm động lực cho tăng trưởng theo tinh thần bắt kịp, tiến cùng và vượt lên ở một số lĩnh vực so với khu vực và thế giới”(6).

Trước đó, trong Nghị quyết số 52-QĐ/TW ngày 27-9-2019, Bộ Chính trị cũng đã nêu 4 quan điểm và 8 định hướng: Về quan điểm, Đảng ta nhận thức rằng: (1) Phải chủ động, tích cực tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư; (2) Phải nắm bắt kịp thời, tận dụng hiệu quả các cơ hội để nâng cao năng suất lao động và năng lực quản lý; (3) Phải đổi mới tư duy về quản lý, xây dựng và hoàn thiện thể chế; (4) Phát huy tối đa các nguồn lực để chủ động tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư(7)

Về đổi mới mô hình tăng trưởng, Văn kiện Đại hội XIII nêu rõ, cần chuyển mạnh nền kinh tế sang mô hình tăng trưởng dựa trên cơ sở tăng năng suất, tiến bộ khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo, nhân lực chất lượng cao; thúc đẩy khởi nghiệp sáng tạo, phát triển các ngành, lĩnh vực, các doanh nghiệp trên nền tảng ứng dụng mạnh mẽ các thành tựu của khoa học công nghệ, nhất là cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư(8).

Để đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước, cần nâng cao tiềm lực khoa học và công nghệ, chất lượng nguồn nhân lực của đất nước, tạo cơ sở đẩy mạnh, phát triển kinh tế số, song song với việc cơ cấu lại công nghiệp, nâng cao trình độ công nghệ, đẩy mạnh chuyển đổi sang công nghệ số(9).

Đối với mảng nghiên cứu, ứng dụng, cần tăng cường nghiên cứu và ứng dụng khoa học, công nghệ, điều tra tài nguyên, môi trường biển; xây dựng cơ sở dữ liệu số về biển, đảo, nâng cao năng lực giám sát môi trường biển, dự báo thiên tai, biến đổi khí hậu vùng biển, ven biển; tạo đột phá chiến lược về xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng đồng bộ với một số công trình hiện đại.

Để hoàn thiện thể chế, cần phát triển thị trường hàng hóa, dịch vụ theo các phương thức tổ chức, giao dịch văn minh, hiện đại, thương mại điện tử; phát triển đồng bộ, nâng cao hiệu quả hoạt động của các thị trường tài chính, tiền tệ trên nền tảng công nghệ số với kết cấu hạ tầng, công nghệ và phương thức giao dịch hiện đại(10).

Về đổi mới sáng tạo, cần tiếp tục quán triệt, thực hiện nhất quán chủ trương khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu, là động lực then chốt để phát triển lực lượng sản xuất hiện đại; có chiến lược phát triển khoa học và công nghệ phù hợp với xu thế chung của thế giới và điều kiện đất nước, đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong giai đoạn mới, thích ứng với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư(11). Trong định hướng các chỉ tiêu chủ yếu về phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2021 - 2025, Đảng ta còn xác định rõ chỉ tiêu kinh tế số đạt khoảng 20% GDP(12)

2. Những định hướng chiến lược quan trọng của Đảng về ứng dụng khoa học - công nghệ

Về hệ thống tổ chức. Đảng ta nêu bốn yêu cầu: (1) Rà soát, sắp xếp lại hệ thống tổ chức khoa học và công nghệ gắn với đổi mới toàn diện chính sách nhân lực khoa học và công nghệ; tăng cường đầu tư phát triển khoa học và công nghệ theo cơ chế thị trường trên cơ sở huy động hợp lý nguồn lực từ Nhà nước, doanh nghiệp và các cá nhân; (2) Hỗ trợ, khuyến khích các cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp đầu tư nghiên cứu phát triển, chuyển giao, ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ; (3) Chuyển đổi cơ chế đầu tư, quản lý tài chính khoa học và công nghệ theo nguyên tắc đặt hàng, dựa vào kết quả, hiệu quả cuối cùng; (4) Các ngành, các cấp có trách nhiệm trong việc thúc đẩy phát triển và ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ vào lĩnh vực mình phụ trách.

Về phát triển. Đảng ta chủ trương: (1) Phát triển một số ngành khoa học và công nghệ mũi nhọn, trực tiếp góp phần giải quyết các vấn đề cấp bách, phù hợp với điều kiện, nguồn lực của đất nước; (2) Ưu tiên chuyển giao, ứng dụng công nghệ tiên tiến vào các lĩnh vực kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh trọng yếu; (3) Phát triển hạ tầng số và bảo đảm an ninh mạng, tạo điều kiện cho người dân và các doanh nghiệp thuận lợi, an toàn tiếp cận nguồn tài nguyên số, xây dựng cơ sở dữ liệu lớn (Big Data)(13).

Về nghiên cứu và ứng dụng. Đảng ta tiếp tục khẳng định: (1) Đẩy mạnh nghiên cứu, chuyển giao, ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo, nhất là những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, thực hiện chuyển đổi số quốc gia, phát triển kinh tế số, nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh của nền kinh tế; (2) Huy động, phân bổ, sử dụng có hiệu quả các nguồn lực, tạo động lực để phát triển kinh tế nhanh và bền vững(14).

Về các khâu đột phá chiến lược. Trong ba khâu: hoàn thiện đồng bộ thể chế; phát triển nguồn nhân lực; xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng, Đảng ta nhấn mạnh: việc phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, đồng thời chú trọng phát triển hạ tầng thông tin, viễn thông, tạo nền tảng chuyển đổi số quốc gia, từng bước phát triển kinh tế số, xã hội số(15).

3. Giải pháp tăng cường ứng dụng khoa học và công nghệ 

Một là, về môi trường pháp lý cho công nghệ số

Cần sớm xây dựng, hoàn thiện các văn bản pháp luật, thể chế, chính sách, theo hướng khuyến khích các loại hình hoạt động dựa trên nền tảng công nghệ số. Nhà nước cần sớm khắc phục tình trạng môi trường pháp lý chưa hoàn thiện do các cơ quan quản lý chưa theo kịp tốc độ ứng dụng công nghệ mới, khiến hạn chế sự phát triển của các loại hình kinh tế số, các khu đô thị thông minh, doanh nghiệp ảo, ngân hàng ảo, đồng tiền kỹ thuật số, đồng thời tạo nguy cơ rủi ro pháp lý trong phòng, chống rửa tiền, xác minh danh tính của các thành viên, bảo mật dữ liệu, tài khoản và giới hạn giao dịch, thương mại điện tử...

Hai là, về phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao 

Văn kiện Đại hội XIII của Đảng và Nghị quyết số 52-NQ/TW của Bộ Chính trị đều nhận định, hiện nay cơ cấu và chất lượng nguồn nhân lực Việt Nam chưa đáp ứng được yêu cầu(16). Đối với ngành tài chính - ngân hàng, một trong những ngành trọng điểm số hóa, nhu cầu nhân lực chất lượng cao trong tương lai là rất lớn, nhất là nhân lực có thể làm chủ công nghệ 4.0. Đó là thách thức không nhỏ mà giới chuyên gia ngành tài chính hết sức quan tâm. Cơ quan dự báo nhân lực cho biết, đến năm 2020-2025, nhu cầu nhân lực cầu nhân lực cấp cao ngành tài chính - ngân hàng sẽ tăng khoảng 20%/năm. Chỉ riêng Thành phố Hồ Chí Minh, nhu cầu nhân lực nhóm ngành này cũng chiếm tỷ trọng 5% tổng số chỗ làm việc cần tuyển hàng năm (15.000 lao động), trong đó trình độ đại học, cao đẳng chiếm tỷ lệ 80,4% nhu cầu tuyển dụng. Đây vừa là cơ hội lớn, nhưng cũng là thách thức nếu các cơ sở đào tạo không chịu thay đổi phương pháp giảng dạy và “dịch chuyển” tư duy trong kỷ nguyên 4.0(17).

Vì thế, cần nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân lực, nhất là nhân lực công nghệ thông tin; hình thành trung tâm đổi mới và vườn ươm sáng tạo, thúc đẩy hệ sinh thái khởi nghiệp. Theo đó, cần thay đổi phương thức hoạt động đào tạo nguồn nhân lực, phát triển cả kỹ năng mềm và tự học suốt đời. Tăng cường đầu tư, hiện đại hóa các cơ sở đào tạo, đáp ứng cao nhất yêu cầu đổi mới công nghệ, gắn kết giữa đào tạo với doanh nghiệp theo cơ chế hợp tác cùng có lợi, đưa nhanh các tiến bộ khoa học vào sản xuất và kinh doanh, khuyến khích tạo lập các quỹ đầu tư mạo hiểm, hỗ trợ khởi nghiệp, doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Ba là, về cơ chế, chính sách 

Nhà nước cần xây dựng chính sách ưu đãi đối với các chủ thể hoạt động trong lĩnh vực nghiên cứu, ứng dụng và phát triển công nghệ, nhất là công nghệ lõi và sản phẩm đặc trưng của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Công nghệ trí tuệ nhân tạo hiện là công nghệ cốt lõi của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư; công nghệ thực tế ảo cũng được xếp trong Top 10/30 sản phẩm đặc trưng của thời đại Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Công nghệ trí tuệ nhân tạo và thực tế ảo đã được áp dụng trong các ngành, lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp, du lịch, dịch vụ; nghiên cứu khoa học, giảng dạy; khám bệnh, phẫu thuật; hoạt động quân sự, quốc phòng, an ninh... Khiến xuất hiện ngày càng nhiều mô hình kinh doanh dịch vụ mới xuyên quốc gia dựa trên nền tảng công nghệ số và internet đang tạo nhiều cơ hội việc làm, thu nhập, tiện ích, nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân; trong đó, ảo hóa đang phát triển như là một xu hướng tất yếu. Đây là một lĩnh vực mới mẻ, nên trong khi lựa chọn chiến lược, dự báo thị trường, xây dựng kế hoạch, sản phẩm, tìm kiếm giải pháp..., các nhà khoa học, đầu tư, giới kinh doanh vẫn có thể gặp sai lầm, rủi ro. Mặt khác, việc ứng phó với các sự cố trong chuỗi hoạt động trên công nghệ, thuật toán,... (chẳng hạn Blockchain trong ngân hàng ảo) vẫn có “lỗ hổng công nghệ” dẫn tới khả năng bị lợi dụng để giao dịch trái phép, trộm cắp tiền trong hệ thống... là điều có thể xẩy ra, cận chủ động phòng ngừa, ngăn chặn, hóa giải bằng chính công nghệ.

Bốn là, về tăng cường quan hệ đối ngoại

Cần tiếp tục đẩy mạnh, tăng cường hợp tác quốc tế về kết nối số, chia sẻ dữ liệu, nâng cao hiệu quả các hình thức kết nối, hỗ trợ thương mại điện tử, chính phủ điện tử; hình thành mạng lưới giáo dục ASEAN; hợp tác bảo đảm an ninh mạng giữa các nước trong khu vực và thế giới. Thực hiện sáng kiến của Việt Nam về “một ASEAN phẳng”, thành lập Đại học Công nghệ Thông tin - Truyền thông (ICT) và Trung tâm chia sẻ thông tin về an ninh mạng ASEAN.

Trong quan hệ đối ngoại, nhất là việc ký kết và thực thi các FTA thế hệ mới, Việt Nam cần quan tâm thỏa đáng đến việc khai thác tiềm năng công nghệ số từ các nước lớn, các nước phát triển như: EU, Mỹ, Nhật Bản, Nga, Trung Quốc, Israel… Các doanh nghiệp và doanh nhân Việt Nam cần chủ động, tích cực để khai thác có hiệu quả các thị trường rộng lớn này.

Năm là, về giải pháp an ninh công nghệ

Việc quản lý chặt chẽ thông tin trên internet, mạng xã hội trên cơ sở luật pháp và các điều ước quốc tế đã được nhà nước ta triển khai từ rất sớm. Tuy nhiên, để hoàn thiện hệ thống pháp luật về sử dụng internet và mạng xã hội, bảo đảm môi trường pháp lý bình đẳng và minh bạch, tạo ra khung pháp lý nhằm răn đe, xử lý cá nhân, tổ chức đưa tin xấu độc trên không gian mạng, cần hình thành các cơ quan kiểm soát và chống tin giả trên mạng và hợp tác với các nước có kinh nghiệm trong lĩnh vực này. 

Cần tìm phương thức buộc các trang mạng xã hội phải chịu trách nhiệm pháp lý đối với các bài viết bất hợp pháp, các thông tin đăng tải. Phối hợp với đại diện cấp cao của các mạng xã hội trên thế giới để xử lý, gỡ bỏ những thông tin có nội dung xấu độc tồn tại trên các mạng xã hội. Những trang web, mạng xã hội có lượng truy cập lớn hoặc những trang web đặt máy chủ tại Việt Nam, phải cung cấp đầu mối liên hệ cho Bộ Thông tin và Truyền thông và thực hiện việc phối hợp ngăn chặn xử lý thông tin xấu độc khi có yêu cầu. Xử lý nghiêm các trường hợp lợi dụng dân chủ, đưa tin bịa đặt, sai sự thật nhằm kích động, gây bất ổn xã hội.

Nhà nước cần tham khảo Bộ quy tắc ứng xử của EU đối với Facebook, Microsoft, Twitter và YouTube để sớm ban hành “Bộ quy tắc ứng xử cho mạng xã hội Việt Nam”, kết hợp việc tăng cường thực thi quản lý nhà nước với những quy định cụ thể và những biện pháp “mềm” mang tính đạo đức, hướng tới xây dựng môi trường an toàn và công bằng hơn cho người sử dụng. Bộ Thông tin và Truyền thông tiếp tục ban hành các quy định mới, phù hợp với diễn biến thực tế của mạng xã hội, tiến hành đối thoại, kêu gọi sự hợp tác và trách nhiệm hơn từ các nhà cung cấp nền tảng mạng xã hội. Nghiên cứu, phát triển các mạng xã hội nội địa để cạnh tranh và kiềm chế hoạt động gần như độc quyền của các mạng của nước ngoài. Có các giải pháp lâu dài và bền vững cho cộng đồng sử dụng mạng xã hội tại Việt Nam. Bên cạnh đó, cần đặc biệt coi trọng ứng dụng công nghệ mới có hiệu quả trong bảo đảm an ninh không gian mạng, quản lý và bảo đảm an ninh bằng khoa học công nghệ.

__________________

(1), (2), (3), (4), (5), (6), (8), (9), (10), (11), (12), (13), (14), (15) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, t. I, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.106, 110, 62, 73, 80-83, 115, 120-121, 123, 133, 140, 113, 141-142, 200-201, 203-204.

(7), (16) Toàn văn Nghị quyết của Bộ Chính trị về Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, https://vietnamnet.vn.

(17) https://giaoducthoidai.vn: Thiếu hụt nhân lực tài chính - ngân hàng có thể làm chủ công nghệ, 07-8-2019.

NGUYỄN NHÂM

Nguyên cán bộ Viện Chiến lược, Bộ Quốc phòng

TS NGÔ THỊ HẠNH

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

Các bài viết khác

Thông tin tuyên truyền