Ảnh: Giảng dạy lý luận chính trị tại Trường Chính trị tỉnh Quảng Ngãi. Nguồn:baoquangngai.vn

Dân chủ được tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau, trong đó đáng chú ý là một số tiếp cận sau: (i) dân chủ là một giá trị, tức nhấn mạnh lợi ích của con người cũng như quyền tự do, bình đẳng của con người; (ii) dân chủ là một chế độ chính trị, nói cụ thể là chế độ nhà nước. Quan điểm này thừa nhận bản chất cốt lõi của dân chủ là “chủ quyền nhân dân” hay quyền lực thuộc về nhân dân. Nhưng cho rằng, “nhân dân” là một phạm trù mang tính lịch sử, có nghĩa là tùy từng chế độ nhà nước và kiểu nhà nước khác nhau, mà “nhân dân” được hiểu với nội hàm khác nhau; (iii) dân chủ là cách thức, trình tự để chủ thể quyền lực thực hiện quyền làm chủ của mình. Cách tiếp cận này nhấn mạnh các phương thức để thực thi dân chủ, như mở rộng sự tham gia của người dân, công khai minh bạch thông tin... Các cách tiếp cận nói trên bổ sung cho nhau và đều có giá trị nhất định trong nghiên cứu về dân chủ. Có thể thấy rằng, trong Văn kiện Đại hội XIII, Đảng ta đã có những nhận thức mới về dân chủ XHCN trên cả ba phương diện tiếp cận nói trên.

1. Những điểm mới nổi bật

Thứ nhất, nhấn mạnh hơn vai trò lãnh đạo, cầm quyền của Đảng và tính hiệu quả trong hoạt động của hệ thống chính trị đối với sự phát triển của đất nước nói chung và bảo đảm, thực hiện dân chủ XHCN nói riêng

Nhấn mạnh hơn vai trò lãnh đạo, cầm quyền của Đảng, cũng như hệ thống chính trị trong bảo đảm dân chủ XHCN ở Việt Nam thể hiện rất rõ trong chủ đề của Đại hội XIII. Trong các đại hội trước, Đảng đều nhấn mạnh vai trò lãnh đạo, cầm quyền của Đảng cũng như vai trò của hệ thống chính trị trong thực hiện dân chủ XHCN. Song, điểm mới trong Văn kiện Đại hội XIII là, Đảng đã bổ sung nội dung “hệ thống chính trị”, gắn xây dựng hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh với phát huy dân chủ XHCN.

Cụ thể, chủ đề Đại hội XII là: “Tăng cường xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh; phát huy sức mạnh toàn dân tộc, dân chủ xã hội chủ nghĩa...”⁽¹⁾; Đại hội XIII đã có sự bổ sung, phát triển những luận điểm mới phù hợp với yêu cầu phát triển của đất nước, đó là: “Tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng và hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh; khơi dậy khát vọng phát triển đất nước, phát huy ý chí, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc kết hợp với sức mạnh thời đại...”⁽²⁾. Việc nhấn mạnh vai trò của hệ thống chính trị trong phát huy dân chủ XHCN còn được thể hiện trong mục XII của Báo cáo chính trị: “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội làm nòng cốt để nhân dân làm chủ”⁽³⁾.  Điều này có nghĩa là, theo nhận thức của Đảng, để phát triển bền vững đất nước, cũng như bảo đảm và phát huy dân chủ XHCN, Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - cần thực hiện có hiệu quả chức năng của mình.

Thứ hai, khẳng định đầy đủ hơn, rõ nét hơn vị thế của chủ thể quyền lực nhà nước - “nhân dân là trung tâm” hay “lấy nhân dân làm trung tâm”

Trong quá trình lãnh đạo và cầm quyền, Đảng ta luôn nhấn mạnh quan điểm “dân là gốc”, vì lợi ích của nhân dân, dựa vào nhân dân. Chẳng hạn, trong Văn kiện Đại hội XII, khi nhìn lại 30 đổi mới đất nước, Đảng ta cho rằng: “Đổi mới phải luôn luôn quán triệt quan điểm “dân là gốc”, vì lợi ích của nhân dân, dựa vào nhân dân, phát huy vai trò làm chủ, tinh thần trách nhiệm, sức sáng tạo và mọi nguồn lực của nhân dân; phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc”⁽⁴⁾. Tuy trong cách diễn đạt nói trên đã thể hiện nội hàm “nhân dân là trung tâm”, nhưng Đảng chưa chính thức sử dụng thuật ngữ “nhân dân là trung tâm” trong các văn kiện trước đây.

Đến Đại hội XIII, Đảng ta lần đầu tiên sử dụng thuật ngữ này khi chỉ rõ: “Nhân dân là trung tâm, là chủ thể của công cuộc đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; mọi chủ trương, chính sách phải thực sự xuất phát từ cuộc sống, nguyện vọng, quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân, lấy hạnh phúc, ấm no của nhân dân làm mục tiêu phấn đấu”⁽⁵⁾; đồng thời nhấn mạnh: “Đề cao vai trò chủ thể, vị trí trung tâm của nhân dân trong chiến lược phát triển đất nước, trong toàn bộ quá trình xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Phát huy tính tích cực chính trị - xã hội, trí tuệ, quyền và trách nhiệm của nhân dân tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, xây dựng đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức; động viên nhân dân tham gia phát triển kinh tế; góp phần quản lý xã hội”⁽⁶⁾.

Việc sử dụng thuật ngữ “nhân dân là trung tâm” không chỉ đơn thuần là sự điều chỉnh về cách diễn đạt, mà còn thể hiện nhận thức mới của Đảng ta về vị trí, vai trò của nhân dân trong quản trị quốc gia, cũng như trong đời sống chính trị - xã hội. Việc sử dụng thuật ngữ “nhân dân là trung tâm” phản ánh đầy đủ hơn, rõ nét hơn vị thế, vai trò của nhân dân, tức nhân dân không chỉ là chủ thể, mà còn là mục đích và động lực của sự phát triển ở Việt Nam.

Xuất phát từ nhận thức về vị trí, vai trò trung tâm của nhân dân, Văn kiện Đại hội XIII có một điểm mới liên quan, đó là bổ sung, nhấn mạnh hơn “quyền giám sát” và “quyền thụ hưởng” của nhân dân khi chỉ rõ: “Kiên trì thực hiện phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”⁽⁷⁾ ; “Thực hiện tốt, có hiệu quả trên thực tế phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”⁽⁸⁾.

Thứ ba, từ nhận thức về vị trí, vai trò trung tâm của nhân dân, Đại hội XIII có những nhận thức mới về tăng cường sự tham gia của nhân dân

Nhiều nghiên cứu cho rằng, sự tham gia của công dân về phạm vi (độ rộng) và độ sâu đối với những chính sách quan trọng liên quan đến cuộc sống và lợi ích của mình là cốt lõi của dân chủ và quản trị dân chủ⁽⁹⁾. Để thực hiện tốt dân chủ XHCN, ngoài việc nhấn mạnh “Nâng cao năng lực lãnh đạo, năng lực cầm quyền và sức chiến đấu của Đảng; xây dựng Đảng và hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh toàn diện”⁽¹⁰⁾, nhằm nâng cao hiệu quả và chất lượng dân chủ gián tiếp, Đại hội XIII còn nhấn mạnh hơn, thể hiện rõ nét hơn việc tăng cường sự tham gia của nhân dân nhằm thực hiện tốt dân chủ trực tiếp. Theo đó, trên cơ sở xem “thực hành dân chủ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ và vai trò tự quản của nhân dân...” là một trong những định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030, Đảng nhấn mạnh việc thông qua các hình thức sau để tăng cường sự tham gia của nhân dân, cụ thể là:

(i) Bảo đảm công khai, minh bạch thông tin, quyền được thông tin và cơ hội tiếp cận thông tin của mọi tầng lớp nhân dân.

(ii) Nhấn mạnh việc thực hiện có hiệu quả dân chủ ở cơ sở khi chỉ rõ: “Thực hiện tốt, có hiệu quả trên thực tế phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”.

(iii) Nhấn mạnh việc phát huy vai trò giám sát và phản biện xã hội của các tổ chức có liên quan: “Phát huy vai trò của người dân, doanh nghiệp, các tổ chức chính trị - xã hội, nghề nghiệp và cộng đồng trong tham gia xây dựng, phản biện và giám sát thực hiện pháp luật, cơ chế, chính sách của Nhà nước”.

(iv) Nhấn mạnh việc thực hiện đối thoại và trách nhiệm giải trình: “người đứng đầu cấp ủy đảng, chính quyền tăng cường tiếp xúc, đối thoại, lắng nghe, tiếp thu, giải quyết những bức xúc và nguyện vọng chính đáng của nhân dân”.

(v) Nhấn mạnh tự quản xã hội, thể hiện ở việc động viên nhân dân tham gia phát triển kinh tế; quản lý và tự quản xã hội; coi trọng tự quản xã hội thông qua hoạt động của các tổ chức xã hội: “Các tổ chức xã hội có vai trò tạo sự liên kết, phối hợp hoạt động, giải quyết những vấn đề phát sinh giữa các thành viên; đại diện và bảo vệ lợi ích của các thành viên trong quan hệ với các chủ thể, đối tác khác; cung cấp dịch vụ hỗ trợ cho các thành viên”⁽¹¹⁾.

(vi) Nhấn mạnh việc phát huy vai trò của thị trường (doanh nghiệp) và xã hội (các tổ chức xã hội) trong cung ứng dịch vụ công khi chỉ rõ: “thúc đẩy xã hội hóa dịch vụ sự nghiệp công”, cũng như “Ðổi mới mạnh mẽ hơn phương thức quản lý kinh tế của Nhà nước theo hướng chuyển giao những công việc Nhà nước không nhất thiết phải làm cho các tổ chức xã hội, chuyển đổi cung cấp trực tiếp dịch vụ công sang phương thức đặt hàng”.

Để tăng cường sự tham gia của nhân dân, Đại hội XIII nhấn mạnh việc thực hiện tốt các nội dung, như:

(i) Đổi mới hoạt động của các cơ quan nhà nước, nhất là cơ quan hành chính theo hướng “xây dựng nền hành chính nhà nước phục vụ nhân dân, dân chủ, pháp quyền, chuyên nghiệp, hiện đại, trong sạch, vững mạnh, công khai, minh bạch”.

(ii) Nhấn mạnh việc nêu gương về thực hành dân chủ của đội ngũ cán bộ, công chức: “Cấp ủy, tổ chức đảng, các tổ chức trong hệ thống chính trị, đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức, viên chức nêu gương thực hành dân chủ, tuân thủ pháp luật, đề cao đạo đức xã hội”⁽¹²⁾.

 (iii) Nhấn mạnh việc tạo lập thể chế để tăng cường thực hiện dân chủ và bảo đảm sự tham gia của nhân dân: “Tiếp tục cụ thể hóa, hoàn thiện thể chế thực hành dân chủ theo tinh thần Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) và Hiến pháp năm 2013, bảo đảm tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Thực hiện đúng đắn, hiệu quả dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện, đặc biệt là dân chủ ở cơ sở”⁽¹³⁾.

(iv) Đảng và Nhà nước ban hành đường lối, chủ trương, chính sách, pháp luật tạo nền tảng chính trị, pháp lý, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền làm chủ của nhân dân.

(iv) Nhấn mạnh việc tăng cường tinh thần trách nhiệm tham gia của nhân dân: “Phát huy tính tích cực chính trị - xã hội, trí tuệ, quyền và trách nhiệm của nhân dân tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, xây dựng đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức”.

(v) Nhấn mạnh việc đổi mới nội dung và phương thức hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội nhằm tăng cường sự tham gia của nhân dân: “Đổi mới tổ chức bộ máy, nội dung và phương thức hoạt động, nâng cao trách nhiệm của đội ngũ cán bộ Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, hướng mạnh về cơ sở, địa bàn dân cư. Thực hiện tốt vai trò giám sát, phản biện xã hội, đại diện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của đoàn viên, hội viên, tích cực tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước”⁽¹⁴⁾.

(vi) Nhấn mạnh việc tăng cường xây dựng chính quyền điện tử nhằm thúc đẩy sự tham gia của nhân dân: “Thúc đẩy xây dựng chính quyền điện tử, tăng cường sự kết nối, trao đổi thông tin thường xuyên giữa chính quyền các cấp, giữa chính quyền với người dân và doanh nghiệp”.

Thứ tư, nhấn mạnh thực hiện dân chủ trong “quản trị quốc gia” và bước đầu làm rõ các chủ thể chủ yếu trong quản trị quốc gia cũng như trong kinh tế thị trường

Ở nước ta, thuật ngữ “quản trị quốc gia” được đề cập trong một số nghiên cứu từ năm 2014. Trong bài viết Hoàn thiện thể chế, phát huy quyền làm chủ của nhân dân, thực hiện thắng lợi nhiệm vụ năm 2014, tạo nền tảng phát triển nhanh và bền vững, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng cho rằng: “Không thể có được năng lực cạnh tranh cao nếu không có một thể chế chất lượng cao và một nền quản trị quốc gia hiện đại” ⁽¹⁵⁾. Trong các văn kiện của Đảng trước đây, chưa sử dụng thuật ngữ “quản trị quốc gia”. Đến Đại hội XIII, Đảng mới chính thức sử dụng thuật ngữ này, khi khẳng định: “Xây dựng và thực thi pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, nâng cao chất lượng, hiệu quả quản trị quốc gia”; đồng thời chủ trương: “Đổi mới quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, nhất là quản lý phát triển và quản lý xã hội”⁽¹⁶⁾.  Cùng với đó, tư duy “quản trị” cũng được thể hiện rõ khi Đảng ta cho rằng: “Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, giữa Nhà nước, thị trường và xã hội có quan hệ chặt chẽ”, đồng thời bước đầu làm rõ vị trí, vai trò của Nhà nước, thị trường và xã hội trong nền kinh tế thị trường⁽¹⁷⁾ cũng như trong quản trị quốc gia. 

Việc chính thức sử dụng thuật ngữ “quản trị quốc gia” cũng như bước đầu làm rõ vị trí, vai trò của Nhà nước, thị trường và xã hội trong nền kinh tế thị trường thể hiện bước tiến lớn về nhận thức lý luận của Đảng. Nó hàm nghĩa rằng, quản trị quốc gia không chỉ là việc của Nhà nước, mà còn gắn liền với vai trò, trách nhiệm và sự tham gia của thị trường (doanh nghiệp) và xã hội (các đoàn thể nhân dân, tổ chức xã hội và người dân).

2. Việc vận dụng trong nghiên cứu và giảng dạy lý luận chính trị

Những điểm mới nổi bật về phát huy dân chủ XHCN trong Văn kiện Đại hội XIII của Đảng có ý nghĩa quan trọng đối với hoạt động nghiên cứu, giảng dạy lý luận chính trị. Trước hết là trên một số định hướng sau:

Đối với nghiên cứu lý luận chính trị, trong thời gian tới, cần coi trọng nghiên cứu một số vấn đề cơ bản, như: (i) nghiên cứu, làm rõ nội hàm “nhân dân là trung tâm” và điều kiện để thực hiện tốt điều này ở nước ta; (ii) tiếp tục nghiên cứu, làm rõ vị trí, vai trò và chức năng của Nhà nước, thị trường và xã hội trong quản trị quốc gia; (iii) tiếp tục nghiên cứu, làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội cũng như phương hướng đổi mới nhằm giải quyết tốt mối quan hệ này ở nước ta; (iv) tiếp tục nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của mối quan hệ giữa phát huy dân chủ, giữa thực hành dân chủ và tăng cường pháp chế, bảo đảm kỷ cương xã hội cũng như các ưu tiên nhằm giải quyết tốt mối quan hệ này; (v) tiếp tục nghiên cứu làm rõ phương thức tăng cường sự tham gia của nhân dân ở nước ta và điều kiện cơ bản để bảo đảm và tăng cường sự tham gia của nhân dân.

 Đối với giảng dạy lý luận chính trị, nhất là giảng dạy chuyên đề Dân chủ XHCN và xây dựng nền dân chủ XHCN ở Việt Nam (chương trình cao cấp lý luận chính trị), cần bổ sung, cập nhật một số vấn đề, như: (i) bổ sung “lấy nhân dân làm trung tâm” hay “nhân dân là trung tâm” vào mục bản chất của nền dân chủ XHCN. Làm rõ chế độ chính trị XHCN ở Việt Nam là chế độ chính trị “nhân dân là trung tâm”, “lấy nhân dân làm trung tâm”. Đồng thời, phân tích rõ nội hàm của thuật ngữ “nhân dân là trung tâm” hay “lấy nhân dân làm trung tâm”; (ii) bổ sung, nhấn mạnh các mối quan hệ lớn cần giải quyết tốt nhằm góp phần phát huy dân chủ XHCN theo tinh thần Đại hội XIII của Đảng, nhất là ba mối quan hệ lớn, đó là: quan hệ giữa Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý và nhân dân làm chủ; quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội; quan hệ giữa thực hành dân chủ và tăng cường pháp chế, bảo đảm kỷ cương xã hội; (iii) bổ sung, nhấn mạnh những điểm mới nổi bật về đổi mới hệ thống chính trị, tăng cường sự tham gia của nhân dân được nêu trong Văn kiện Đại hội XIII của Đảng trong giảng dạy chuyên đề Dân chủ và xây dựng nền dân chủ XHCN ở nước ta.

__________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 7-2021

(1), (4) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2016, tr.55, 69.

(2), (3), (5), (6), (7), (8), (10), (11), (12), (13), (14), (16), (17) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, t.I, Nxb. Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.57, 173, 27-28, 173-174,  27, 173, 111, 131, 173, 172-173, 172, 220, 131-132.

(9) Carl Cohen (1971), Decocracy, University of Georgia Press, tr.15.

(15) Nguyễn Tấn Dũng: Hoàn thiện thể chế, phát huy quyền làm chủ của nhân dân, thực hiện thắng lợi nhiệm vụ năm 2014, tạo nền tảng phát triển nhanh và bền vững, https://nhandan.com.vn/, ngày 1-1-2014.

THS NGUYỄN THỊ NGỌC ANH

TS NGUYỄN TRỌNG BÌNH

Học viện Chính trị khu vực IV