Vai trò của pháp luật trong giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống chính là, thông qua pháp luật đường lối, chủ trương của Đảng về văn hóa được nghiêm túc thực hiện trong toàn xã hội; đồng thời pháp luật xác lập cơ sở pháp lý cho các chủ thể tham gia giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa và chống lại những hành vi vi phạm pháp luật về vấn đề trên, nhằm thực hiện mục tiêu xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc.

Có thể khái quát vai trò của pháp luật trong giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trên những phương diện sau:

Thứ nhất, pháp luật thể chế hóa đường lối, chủ trương của Đảng trong giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống và làm cho chủ trương, đường lối trở thành ý chí và mục tiêu của toàn xã hội

Pháp luật luôn phản ánh đường lối, chủ trương của Đảng, thể chế hóa đường lối, chủ trương ấy thành các quy định chung thống nhất trên quy mô toàn xã hội. Do đó, việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật cũng như công tác tổ chức và thực hiện pháp luật phải thấm nhuần các quan điểm của Đảng. Thực tiễn cho thấy, nếu sử dụng tốt công cụ pháp luật, thì đường lối, chính sách của Đảng sẽ nhanh chóng đi vào cuộc sống. Thông qua pháp luật, các đường lối, chủ trương, quan điểm của Đảng được triển khai một cách nhanh chóng, cụ thể, rộng lớn hơn. Thực tiễn pháp lý là môi trường để kiểm nghiệm tính đúng đắn và có hiệu quả đường lối, chủ trương và quan điểm của Đảng.

Bằng việc ban hành các văn bản pháp luật, Nhà nước ấn định những khuôn mẫu hành vi, những mô hình xử sự với các quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong xã hội đối với việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Chỉ trong trường hợp đó, bản sắc văn hóa vốn có những quan niệm vốn không đồng nhất trở thành nghĩa vụ thực hiện của các công dân. Như vậy, pháp luật không chỉ là quy phạm hóa chính sách của Nhà nước về văn hóa truyền thống mà còn đề cao và làm giàu thêm giá trị của bản sắc văn hóa dân tộc. Từ chỗ chỉ là quan điểm, đường lối của một giai cấp, một chính đảng, bản sắc văn hóa khi được luật hóa đã trở thành quan niệm, tiêu chí và yêu cầu chung của toàn xã hội. Bởi thế, vi phạm pháp luật về văn hóa không chỉ đơn thuần là xâm phạm chính sách văn hóa của Nhà nước mà còn đi ngược lại những tiêu chí và yêu cầu chung của toàn xã hội.

Hệ thống pháp luật thể hiện quan điểm thông qua quyền và nghĩa vụ cụ thể trong những quan hệ pháp luật cụ thể và hệ thống chế tài tương ứng với các loại trách nhiệm pháp lý. Tính khách quan là điều kiện hàng đầu để pháp luật gánh vác vai trò của mình trong giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Không phù hợp với các điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội quốc gia trong những hoàn cảnh nhất định, pháp luật sẽ trở thành công cụ quản lý kém hiệu quả, dẫn đến phá vỡ hệ giá trị văn hóa tồn tại lâu dài của dân tộc. Điều đó đòi hỏi pháp luật phải phản ánh chân thực khách quan các quan hệ xã hội mà nó điều chỉnh nhưng không phải là một phiên bản của cuộc sống, mà trái lại là sự phản ánh tích cực và có giá trị phổ biến.

Để có thể tổ chức, quản lý được tốt hơn các vấn đề về văn hóa- xã hội, đảm bảo cho các chủ trương, đường lối của Đảng về xây dựng văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, đáp ứng yêu cầu quản lý nhà nước về văn hóa, nhà nước phải tiến hành xây dựng pháp luật để thể chế hóa các chủ trương trên. Khi tiến hành xây dựng (ban hành) các quy phạm pháp luật, Nhà nước sử dụng chúng để điều chỉnh các quan hệ xã hội phục vụ lợi ích và mục đích của Nhà nước và xã hội. Mục đích của nhà nước khi thể chế hóa các chủ trương của Đảng về xây dựng nền văn hóa Việt Nam đáp ứng yêu cầu xây dựng và phát triển đất nước là nhằm xây dựng một nền văn hóa mới- nền văn hóa xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, bảo đảm phát triển kinh tế gắn với tiêu chí bền vững. Điều đó chỉ có thể đạt được khi các quy phạm pháp luật về văn hóa nói chung và văn hóa truyền thống nói riêng do Nhà nước ban hành được mọi tổ chức và cá nhân trong xã hội thực hiện đầy đủ và chính xác.

Thứ hai,pháp luật tạo lập cơ sở pháp lý vững chắc cho cơ quan quản lý nhà nước, tổ chức và cá nhân giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa

Văn hóa được xem là sự vun trồng bồi đắp hoạt động tinh thần của con người; các chính sách về văn hóa cũng thể hiện sự quan tâm của Nhà nước đối với sự nghiệp xây dựng và phát triển con người. Chính sách văn hóa nói riêng và chính sách xã hội nói chung điều chỉnh bất bình đẳng trong sáng tạo và hưởng thụ văn hóa, khích lệ và hỗ trợ những xu hướng văn hóa có nhiều triển vọng, tiêu biểu cho sức mạnh dân tộc, cho sự định hướng nhu cầu văn hóa lành mạnh của xã hội. Pháp luật phải điều chỉnh kịp thời để các mục tiêu văn hóa đã đề ra, trong đó các giá trị văn hóa dân tộc là mục tiêu quan trọng mà pháp luật cần phải tác động điều chỉnh, nhằm tạo ra cơ sở pháp lý vững chắc cho mọi chủ thể trong các hoạt động văn hóa.

Bằng các chính sách cụ thể, các chủ thể được xử sự theo cách mà pháp luật cho phép, phù hợp quy định của pháp luật nhằm giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa. Trong việc tạo khung pháp lý cho các chủ thể thực hiện việc giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa, các chủ thể có những quyền mang những đặc tính nhất định. Bên cạnh đó, pháp luật cũng quy định những nghĩa vụ bắt buộc các chủ thể nhằm thực hiện hiệu quả các mục tiêu.

Với vai trò là phương tiện chính thức hóa các giá trị của văn hóa truyền thống dân tộc, pháp luật đã phản ánh quá trình thu thập, nhận thức, sàng lọc các giá trị văn hóa truyền thống và biến các giá trị đó thành hiện thực trong đời sống.

Thứ ba, pháp luật là công cụ hữu hiệu giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống

Trong mối quan hệ giữa Nhà nước, pháp luật và các giá trị văn hóa truyền thống, một mặt Nhà nước phát hiện, thừa nhận những giá trị văn hóa dân tộc, thể hiện nó trong hệ thống các văn bản pháp luật, trở thành ý chí và mục tiêu hành động của toàn xã hội. Mặt khác, những giá trị văn hóa truyền thống phải được đánh giá trên cơ sở khách quan, xuất phát từ thực tiễn cuộc sống đặt ra, nhằm đảm bảo cho những giá trị đó tồn tại và phát huy trong cuộc sống, góp phần vào việc xây dựng nền văn hóa mới và là mục tiêu, động lực của sự phát triển. Trong quan hệ này, pháp luật là công cụ tích cực của nhà nước nhằm giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống góp phần thực hiện các mục tiêu về xây dựng nền văn hóa. Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật chứ không chỉ bằng đạo lý, truyền thống của văn hóa dân tộc, nhưng khi những đạo lý, những giá trị tốt đẹp của dân tộc được luật hóa trở thành ý chí của Nhà nước- mà đó là ý chí của nhân dân, ý chí của toàn xã hội thì sẽ đem lại hiệu lực, hiệu quả rất lớn trong việc giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống.

Song song với việc điều chỉnh các quan hệ kinh tế, văn hóa, xã hội, pháp luật thể hiện khả năng bảo vệ của mình đối các trật tự, các chuẩn mực văn hóa đã được xác lập. Thông qua việc dự liệu các chế tài pháp lý và khả năng trách nhiệm pháp lý trong trường hợp các quan hệ xã hội, các chuẩn mực văn hóa được pháp luật điều chỉnh bị vi phạm, pháp luật loại bỏ các quan hệ không phù hợp, các giá trị lỗi thời, bảo vệ các quan hệ, các giá trị lành mạnh, đấu tranh ngăn ngừa các hành vi xâm hại đến chế độ kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của đất nước.

Thứ tư, pháp luật có vai trò giáo dục ý thức con người trong việc giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống

Pháp luật giáo dục con người tính tự giác, tinh thần trách nhiệm với cộng đồng xã hội, trong đó có ý thức về việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống. Do đó, để nâng cao ý thức pháp luật cho mọi người trong giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống thì việc nâng cao vai trò của pháp luật trong đời sống cộng đồng và ý thức tự giác của mọi người là việc làm cần thiết. Có thể khẳng định rằng, ý thức pháp luật của các chủ thể, một mặt là sản phẩm của sự tác động pháp luật vào nhận thức của con người, mặt khác là nhân tố hình thành tri thức, tình cảm, hành vi pháp luật của họ đối với những giá trị tốt đẹp của nền văn hóa truyền thống dân tộc. Vì thế, ý thức pháp luật liên quan và tác động trực tiếp tới cơ chế điều chỉnh pháp luật và là cơ sở để pháp luật thực hiện vai trò của mình trong giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống thông qua nhận thức và hành vi tích cực của các chủ thể trong đời sống xã hội. Chính những cảm nhận, hiểu biết và thấy rõ vai trò to lớn của bản sắc văn hóa truyền thống đối với sự phát triển của đất nước thông qua pháp luật sẽ giúp cho con người có niềm tin và ứng xử phù hợp hơn trong hành vi của mình.

Trong quá trình thực hiện chức năng điều chỉnh và bảo vệ các quan hệ xã hội, trong đó có các quan hệ trong đời sống văn hóa, trong việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, pháp luật luôn tác động mạnh mẽ lên ý thức của các chủ thể quan hệ pháp luật, hình thành một ý thức pháp luật tương ứng và một lối sống theo pháp luật. Nhờ đó, các chủ thể chủ động lựa chọn cách thức ứng xử trong thực tiễn đời sống phù hợp với các chuẩn mực được luật định. Trong mối quan hệ giữa tâm lý và ý thức của các chủ thể pháp luật, chức năng giáo dục được thể hiện. Nhờ vậy hình thành mối quan hệ phụ thuộc giữa quy phạm pháp luật- thực tiễn thi hành, áp dụng pháp luật và ý thức, lối sống theo pháp luật.

Như vậy, phát huy các yếu tố truyền thống để phát triển xã hội nhưng không đồng nhất với bảo thủ. Mọi hệ chính sách và chiến lược phát triển văn hóa phải bù đắp và chọn lọc các yếu tố của truyền thống. Mọi chính sách về bảo tồn, bảo tàng, về xây dựng và phát triển các yếu tố văn hóa từ trong lòng sâu của xã hội phải thiết lập được sự đổi mới. Giữ gìn các giá trị văn hóa truyền thống bằng cách xây dựng một hệ giá trị mới trên nền tảng truyền thống, đó là mục tiêu của các chính sách và chiến lược văn hóa.

Pháp luật thông qua ý thức của con người điều khiển toàn bộ quá trình định hướng hành vi, xác định mục đích, động cơ, điều chỉnh và điều khiển hành vi của con người trong việc giữ gìn những giá trị truyền thống của dân tộc. Trong công tác quản lý nhà nước, việc hoàn thiện hệ thống pháp luật về văn hóa, xác định đúng vai trò của pháp luật sẽ giúp chúng ta phát huy tốt nhất vai trò của chúng trong giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, qua đó bảo đảm văn hóa là một nội dung cốt lõi trong tiến trình phát triển đất nước.

_____________________

(1)Đảng Cộng sản Việt Nam (2014), Văn kiện Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, tr.48

    ThS Hồ Thanh Hớn

                                                                                                                         Học viện Chính trị khu vực IV