Ở Việt Nam, có nhiều cách hiểu khác nhau về “cán bộ”. Thông thường, người ta vẫn gọi người có trình độ từ trung học chuyên nghiệp trở lên là cán bộ chuyên môn; trong lĩnh vực kỹ thuật, gọi người có trình độ trung học chuyên nghiệp là cán bộ kỹ thuật để phân biệt với kỹ sư là người có trình độ đại học. Nhìn chung, đó là người được Đảng, Nhà nước, hoặc đoàn thể bổ nhiệm giữ cương vị hoặc thực hiện nhiệm vụ nào đó, dù là trong cơ quan, đơn vị Nhà nước hay tại bất kỳ một tổ chức nào khác (thí dụ tại doanh nghiệp cổ phần, công ty liên doanh, tổ chức quốc tế ...).

Các tiêu chí về cán bộ, công chức nêu trong Pháp lệnh cán bộ, công chức đã khẳng định đội ngũ cán bộ là bộ phận cấu thành quan trọng, tinh tuý của đội ngũ công chức nói chung. “Cán bộ”được hiểu là những người lãnh đạo, quản lý hoặc nhà chuyên môn, khoa học hay công chức, viên chức, làm việc hưởng lương hay phụ cấp từ ngân sách nhà nước, hoặc từ các nguồn khác được hình thành từ bầu cử, tuyển dụng, bổ nhiệm, đề bạt và phân công công tác.

“Lãnh đạo” là một dạng hoạt động lâu đời. Từ thủanhân loại còn sống thành các bầy đàn đến xã hội hiện đại, lãnh đạo luôn luôn là một nhu cầu thiết yếu của các nhóm ngư­ời, được nảy sinh từ việc phối hợp hoạt động của nhiều ngư­ời trên cơ sở phân công và hợp tác lao động. Ở Việt Nam, khái niệm “lãnh đạo” được tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau, như: lãnh đạo là dẫn dắt,tổ chức cả đội ngũ hoặc phong trào theo một đường lối, định hướng cụ thể.

Như vậy, “lãnh đạo” đ­ược hiểu“là một “nghệ thuật” hay một quá trình tác động đến con ng­ười, chỉ dẫn, điều khiển, ra lệnh sao cho họ tự nguyện và nhiệt tình phấn đấu để đạt đ­ược các mục tiêu của tổ chức đề ra”.

Một cách tổng quát,“cán bộ lãnh đạo”là khái niệm chỉ“những người giữ chức vụ và trách nhiệm cao trong một tổ chức, có ảnh hưởng quan trọng đến hoạt động của tổ chức, có vai trò tham gia định hướng, điều khiển hoạt động của cả tổ chức đó”.

Định nghĩa trên cho thấy,cán bộ lãnh đạo có chức năng chủ yếu là đưa ra những quyết sách và quyết sách một cách chính xác; trên cơ sở đó, tổ chức thực hiện quyết sách.

Theo tiếng Hy Lạp “Politica”/chính trị - có nghĩa là những công việc liên quan tới nhà nước, là nghệ thuật cai trị đất nước, đó còn là một tổ chức xã hội nằm dưới một quyền lực nhất định, quyền lực nhà nước. Chính trị theo nguyên nghĩa của nó là những công việc nhà nước hay công việc xã hội liên quan với nhà nước, là phạm vi hoạt động gắn với những quan hệ giai cấp, dân tộc và các nhóm xã hội khác nhau mà hạt nhân của nó là vấn đề giành, giữ và sử dụng quyền lực nhà nước.

Theo quan niệm mácxít, chính trị là mối quan hệ giữa các giai cấp, dân tộc, quốc gia đối với quyền lực nhà nước. C. Mác và Ph. Ăngghen, khi đề cập đến chính trị, đã xem xét chính trị với tư cách là một hiện tượng xã hội - chính trị mang tính lịch sử, chỉ ra vai trò to lớn của nó trong đời sống xã hội.

Kế thừa những tư tưởng của C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I.Lênin cho rằng, khi xã hội phân chia thành các giai cấp, có đấu tranh giai cấp và nhà nước xuất hiện thì chính trị ra đời. Chính trị là biểu hiện tập trung của kinh tế, là tham gia vào việc nhà nước, định hướng cho sự phát triển của đất nước, xác định hình thức, nhiệm vụ và nội dung hoạt động của nhà nước. Chính trị phản ánh cuộc đấu tranh của các giai cấp xung quanh vấn đề giành, giữ, sử dụng chính quyền và cuối cùng do địa vị kinh tế của những giai cấp đó quy định. Chính trị là biểu hiện tập trung của kinh tế có nghĩa là các tổ chức chính trị, các hình thức nhà nước thay đổi và phát triển dựa trên cơ sở kinh tế của xã hội. Tuy nhiên, nói như vậy không có nghĩa chính trị là biểu hiện thụ động của kinh tế. Những quan hệ chính trị, những vấn đề chính trị có ảnh hưởng trở lại mạnh mẽ đối với kinh tế, hoặc là thúc đẩy hoặc là cản trở sự phát triển kinh tế. Chính trị biểu hiện qua các tri thức được tích lũy trong quá trình lịch sử và những quan hệ thực tế gắn với con người, với giai cấp,với dân tộc và với thời đại. Với tư cách là hệ thống các quan hệ xã hội hiện thực, chính trị có tính khách quan, không thuần túy phụ thuộc vào ý chí chủ quan của cá nhân hoặc của đảng này hay đảng khác. Với tư cách là một thiết chế xã hội, chính trị luôn luôn tìm cách dẫn dắt xã hội theo tư tưởng của giai cấp nắm quyền thống trị xã hội.

Như vậy, có thể hiểu chính trị theo một khái niệm tổng quát nhất: Chính trị là những vấn đề về điều hành bộ máy nhà nước, hoặc những hoạt động của giai cấp, chính đảng nhằm giành hoặc duy trì quyền điều hành nhà nước.

“Cán bộ lãnh đạo chính trị” được hiểu theo hai nghĩa:

Theo nghĩa hẹp: là những cán bộ đứng đầu các tổ chức đảng, chính quyền, các đoàn thể nhân dân trong hệ thống chính trị.

Theo nghĩa rộng: cán bộ là những người giữ chức vụ và trọng trách cao trong một tổ chức, có ảnh hưởng đến hoạt động của tổ chức, của bộ máy, có vai trò tham gia định hướng chính trị, điều khiển hoạt động của cả bộ máy gắn với quan hệ giai cấp, dân tộc nhất định.

Từ những nhận thức nêu trên, khái niệm “cán bộ lãnh đạo chính trị là những người giữ vị trí quan trọng nhất,đứng đầu các tổ chức đảng, chính quyền, các đoàn thể nhân dân trong hệ thống chính trị, có vai trò tham gia định hướng chính trị,chịu trách nhiệm chính khi quyết định những vấn đề quan trọng có ảnh hưởng về các mặt chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội… phù hợp với pháp luật hiện hành”.

Trên cơ sở khái niệm người cán bộ lãnh đạo chính trị như vậy, cấu trúc cán bộ lãnh đạo chính trịcó nhiều cách hiểu và phân chia:

Một là, cách chia theo cấp độ lãnh đạo có:Cán bộ lãnh đạo chính trịcấp cao(ở Trung ương, ở tỉnh và thành phố trực thuộc Trung ương);Cán bộ lãnh đạo chính trịcấp trung (ở cơ quan Trung ương, ở tỉnh và thành phố trực thuộc, ở các quận, huyện); Cán bộ lãnh đạo chính trịcấp cơ sở.

Hai là, cách chia theo hình thức lãnh đạo:về đảng có cán bộ lãnh đạo chính trịthấp nhất là chi ủy viên các chi bộ, chi ủy viên, đảng ủy viên, thường là kiêm nhiệm vì hoạt động chính có thể là chuyên môn hoặc hành chính; về nhà nước: Là những cán bộ phụ trách đứng đầu các cơ quan quyền lực nhà nước, bao gồm các cơ quan quyền lực hành chính nhà nước, những cơ quan thể hiện quyền lực cùa nhân dân. Người đứng đầu các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp đều thuộc diện cán bộ lãnh đạo chính trị;về các đoàn thể xã hội là: các ủy viên Ban chấp hành tổ chức đó tùy theo vai trò của tổ chức đó trong hệ thống chính trị.

Ba là, cách chia theo tính chất lãnh đạo, cán bộ lãnh đạo chính trịlà: những cán bộ giữ chức vụ chủ chốt, nhất là những người đứng đầu các tổ chức đảng, chính quyền, các đoàn thể nhân dân trong hệ thống chính trị;những cán bộ lãnh đạo lực lượng vũ trang; cán bộ lãnh đạo đảng, đoàn thể là người đứng đầu tổ chức đảng và các đoàn thể chính trị - xã hội trong các cơ quan, các doanh nghiệp, các đơn vị công tác của các cấp, các ngành (ở trường hợp này không tính đến người lãnh đạo chuyên môn, quản lý kinh doanh, thủ trưởng các đơn vị như chủ doanh nghiệp... Họ hiện diện với tư cách nhà chuyên viên là chủ yếu, mặc dù không một ai được quyền thoát ly chính trị, họ phải phục tùng sự lãnh đạo chính trị của Đảng và Nhà nước).

Cần phân biệt, trong đội ngũ rất đôngcán bộ lãnh đạo trong cả nước ở mọi cấp, mọi ngành nhưng không đều đượcgọi là cán bộ lãnh đạo chính trị. Cũng có cả một đội ngũ các bộ chính trị nhưng chỉ những ai trong số đó giữ chức vụ mới gọi là cán bộ lãnh đạo chính trị.

Trong thực tế, cán bộ lãnh đạo có thể kiêm nhiệm công tác quản lý và cán bộ quản lý vừa làm lãnh đạo. Những cán bộ vừa làm lãnh đạo trong các tổ chức Đảng, tổ chức quần chúng, vừa quản lý trong bộ máy nhà nước, trong các tổ chức kinh tế được gọi là cán bộ lãnh đạo quản lý và họ cũng là cán bộ lãnh đạo chính trị. Kiểu tổ chức cán bộ này đang là mô hình phổ biến hiện nay ở nước ta. Họ vừa tham gia vào cấp ủy lại vừa nắm chính quyền,quản lý về mặt kinh tế, văn hóa, giáo dục, y tế…

Bức tranh về cơ cấu đội ngũ cán bộ lãnh đạo chính trịlà rất phong phú, đa dạng, nhiều cấp độ, nhiều hàm nghĩa nhưng nổi bật nhất là cán bộ lãnh đạo đảng, chính quyền và đoàn thể nhân dân trong hệ thống chính trị ở nước ta. Riêngđối tượng cán bộ lãnh đạo chính trịlà những cán bộ lãnh đạo Đảng, chính quyền và đoàn thể nhân dân trong hệ thống chính trị ở cấp chiến lược,về cấu trúc, nhiệm vụ vàhoạt động có những đặc điểm sau:

Thứ nhất, phạm vi tác động của người cán bộ lãnh đạo chính trị là rất rộng, bởi vì, mọi lĩnh vực của đời sống xã hội đều được đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng và đều cần có sự hiện diện, tác động của người cán bộ lãnh đạo chính trị. Bất kỳ ở đâu, từ đồng bằng, thành thị, cho đến hải đảo, vùng núi, vùng cao, vùng sâu, vùng xa, nếu có con người lao động sản xuất, học tập, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc thì tại đấy có tổ chức cơ sở đảng và có những cán bộ lãnh đạo chính trị đứng mũi chịu sào, tổ chức, lãnh đạo và hướng dẫn nhân dân thực hiện nghị quyết của Đảng, chủ trương, chính sách, pháp luật của Nhà nước. Tóm lại, phạm vi hoạt động và tác động của người Cán bộ lãnh đạo chính trị là rộng lớn, cả về lĩnh vực lẫn địa bàn hoạt động.

Thứ hai, đối tượng tác động của người cán bộ lãnh đạo chính trị bao gồm tất cả các tầng lớp nhân dân ở mọi lĩnh vực trong xã hội, từ người lao động trí óc, đến những người lao động chân tay có trình độ văn hóa, nhận thức, điều kiện, hoàn cảnh, tâm sinh lý khác nhau trong các tầng lớp dân cư. Để thu được kết quả tốt đẹp trong công tác, người cán bộ lãnh đạo chính trị phải biết hòa mình với quần chúng, được quần chúng tin yêu, ủng hộ; đồng thời, "phải xứng đáng là người lãnh đạo, là người đầy tớ thật trung thành của nhân dân"⁽²⁾.

Thứ ba, phương thức hoạt động của người cán bộ lãnh đạo chính trị rất phong phú, đa dạng. Trước hết,phải luôn gương mẫu đi đầu trong công việc; đồng thời, phải biết vận động, tập hợp, đoàn kết quần chúng để thực hiện đúng chủ trương, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước. Tuyên truyền, giáo dục, thuyết phục, vận động quần chúng là những công việc cần thiết đối với bất kỳ người cán bộ lãnh đạo chính trị nào. Ở đây, đòi hỏi người cán bộ lãnh đạo chính trị phải khổ công học tập, đúc rút kinh nghiệm, nói và làm đều phải gương mẫu cho quần chúng học tập, tin theo.

Như vậy, đối tượng, phạm vi tác động và phương thức tác động của người cán bộ lãnh đạo chính trị trong công việc rất đa dạng, trên phạm vi cả nước, có liên quan trực tiếp đến quần chúng, nhằm thực hiện, hoàn thành những mục tiêu khác nhau ở tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Đặc điểm này là dấu hiệu đặc thù trong hoạt động của người cán bộ lãnh đạo chính trị, đòi hỏi công tác đối với cán bộ lãnh đạo chính trị phải có những kế hoạch cụ thể trong bồi dưỡng, đào tạo cán bộ lãnh đạo chính trị cho từng giai đoạn cách mạng.

Trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, cán bộ nói chung, cán bộ lãnh đạo chính trị nói riêng có một tầm quan trọng đặc biệt, có ý nghĩa quyết định, bởi “cán bộ là những người đem chính sách của Chính phủ, của Đoàn thể thi hành trong nhân dân, nếu cán bộ dở thì chính sách hay cũng không thể thực hiện được"⁽³⁾.Trong công cuộc đổi mới, nhận thức rõ vai trò của cán bộ, khi xác định đổi mới kinh tế là trung tâm, xây dựng Đảng là then chốt, Đảng Cộng sản Việt Namđã coi cán bộ là then chốt của vấn đề then chốt.

_________________

(1) (3) Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.5, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, tr.269, 54.

(2) Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.12, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, tr.498.

TS Nguyễn Thị Thu Hường

Trường Đại học Khoa học xã hội & Nhân văn