Tệ nạn ma túy đã và đang là một hiểm họa đối vớinhiều nước trên thế giới, bởi vậy Liên Hợp quốc đã lấy ngày 26-6 hằng năm là Ngày toàn thế giới phòng chống ma túy. Ở Việt Nam,tệ nạn ma túy diễn ra phức tạp và ở nhiều đối tượng, nhưng số thanh, thiếu niên nghiện ma túy chiếm tỷ lệ cao.

Số người nghiện ma túy liên tục tăng trong những năm gần đây. Cụ thể: năm 2010số người nghiện ma tuýlà 143.196 người; năm 2011là 158.414người, năm 2012là 175.524người,năm 2013là 183.396người,năm 2014là 204.377người,năm 2015là 200.134người. Trong đó, số người độ tuổi dưới 30: năm 2011 chiếm tỷ lệ 50%, năm 2012 là 48,5%, năm 2013 là 47,8%, năm 2014 là 37,27%⁽¹⁾. Người nghiện ma túy có ở tất cả các tỉnh, thành phố trên toàn quốc. Thành phần, đối tượng nghiện ma tuý những năm đầu 1990 chủ yếu là những thanh niên không nghề nghiệp, có tiền án, tiền sự, nhưng hiện nay tệ nạn ma tuý đã lây lan ra các thành phần xã hội, đặc biệt là đã xâm nhập vào học sinh, sinh viên, cán bộ công chức, viên chức với khoảng 5% số người sử dụng ma túy ở tuổi chưa thành niên (dưới 18 tuổi).

Hình thức ma tuý cũng đa dạng, với phương thức sử dụng ngày càng đơn giản, nhanh gọn (Hêrôin: 87,4%; ma túy tổng hợp: 5,3%, cần sa: 0,97%, tân dược gây nghiện: 0,22%, loại khác: 0,06%)... Người nghiện có thể thoả mãn nhu cầu về ma tuý ngay tại những quán nước, góc phố, khu vệ sinh, bãi rác... Bên cạnh đó, tỷ lệ người nghiện sử dụng ma tuý bằng đường tiêm chích cũng tăng mạnh, từ 7,6% năm 1996 lên 46,4% năm 2001 và 66,3% vào cuối năm 2010⁽²⁾.

Tác hại của ma túyrất lớn vàđể lại hậu quả nghiêm trọng. Kết quả nghiên cứu cho thấy, những thanh, thiếu niên nghiện ma túy, hệ thần kinh thường bị tổn thương nặng, trí tuệ giảm, lười biếng, ngủ nhiều, không thích lao động, khả năng hoạt động kém, chán nản và thiếu ý chí vươn lên... Mặt khác, nghiện ma túy còn làm gia tăng những tệ nạn xã hội và tội phạm hình sự. Để thỏa mãn cơn nghiện, người nghiện không từ một hành vi nào để kiếm tiền, như: trộm cắp, lừa đảo,… Thậm chí, khi sử dụng ma túy đá còn gây ảo giác làm cho người nghiện có hành vi hung bạo, quậy phá, gây mất an ninh, trật tự xã hội. Nghiện ma túy còn làm lây lan HIV/AIDS trong cộng đồng qua hành vi tiêm chích ma túy chung bơm kim tiêm, quan hệ tình dục tập thể không an toàn do say thuốc và là một trong những nguyên nhân làm gia tăng tệ nạn mại dâm,…

Nguyên nhân của sự gia tăng tệ nạn ma tuý trong thanh, thiếu niên là:

- Lứa tuổi thanh, thiếu niên suy nghĩ còn non nớt, nhạy cảm với cái mới, khác biệt, muốn thể hiện bản thân, tò mò, dễ bị rủ rê, lôi kéo, không hiểu tác hại của ma tuý. Kết quả khảo sát số người nghiện cho thấy, số do bạn bè rủ rê là 75%; chủ động xin hút thử là 12,5%; tò mò mua hút 8,3%; cá độ được thua 4,2%.

- Việc quản lý xuất nhập khẩu các chất ma tuý, các chất độc dược có tính gây nghiện còn nhiều sơ hở, do vậy có thể dễ dàng mua các loại hoá chất để điều chế ma tuý bất hợp pháp. Công tác tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức và chủ động phòng chống ma tuý chưa đủ mạnh, còn dàn trải. Công tác phòng chống còn chung chung, chưa đi sâu vào các đối tượng thanh thiếu niên.

- Việc quản lý thanh, thiếu niên lang thang, như: đánh giầy, bán báo, thu nhặt phế liệu,… còn khó khăn. Hiện vẫn chưa có chủ trương, chính sách giúp đỡ một cách căn bản, mới có những biện pháp tạm thời như thành lập ra các lớp học tình thương, tổ bán báo xa mẹ,...

- Công tác quản lý, chăm lo giáo dục của gia đình, nhà trường bị buông lỏng, thiếu phương pháp thích hợp. Hiện nay, nhiều gia đình thiếu trách nhiệm hoặc quá nuông chiều; thiếu phương pháp giáo dục thích hợp với tâm lý lứa tuổi, thiếu tri thức về phòng chống ma tuý. Nhiều em thiếu người chăm sóc, giáo dục (bố mẹ chết, bố mẹ ly dị, sống trong cảnh dì ghẻ, bố dượng,…), hoặc gia đình không hoà thuận, làm cho các em chán nản và bị kẻ xấu rủ rê. Nhiều nhà trường chưa quan tâm quản lý học sinh. Hoạt động của tổ chức Đoàn, Đội nặng về thành tích, hình thức, hành chính, chưa có chiều sâu, chưa thực sự là nơi để các thành viên trao đổi tâm tư, nguyện vọng và giúp đỡ nhau.

Trước tình hình phức tạp về tệ nạn ma túy, những năm qua Đảng, Chính phủ đã có nhiều chỉ thị, nghị quyết, chương trình quốc gia về công tác phòng, chống ma túy và có nhiều văn bản chỉ đạo thực hiện. Chính phủ đã sớm ban hành Nghị quyết số 06/CP ngày 29-1-1993, về tăng cường chỉ đạo công tác phòng, chống và kiểm soát ma túy. Tiếp đó, Bộ Chính trị ban hành Chỉ thị số 21-CT/TW ngày 26-3-2008về việc tiếp tục tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo công tác phòng, chống và kiểm soát ma tuý trong tình hình mới. Chỉ thị đã nêu rõ: "Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên xây dựng chương trình hành động, tổ chức phát động phong trào phòng, chống ma tuý, phòng chống tệ nạn xã hội gắn với cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá ở khu dân cư” và xây dựng xã, phường, thôn, xóm, làng, bản, tổ dân phố lành mạnh, không có tệ nạn ma tuý. Trung ương Đoàn Thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh chủ trì xây dựng các chương trình, kế hoạch và giải pháp để đẩy mạnh phong trào phòng, chống tệ nạn xã hội nói chung và ma tuý nói riêng trong thanh, thiếu niên”⁽³⁾.

Thể chế hóa quan điểm của Đảng, Quốc hội đã ban hành Luật phòng chống ma tuý (sau đó là Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật phòng chống ma tuý); Chính phủ ban hành Chương trình mục tiêu quốc gia về phòng chống ma tuý đến năm 2010và ra Quyết định số 2434/QĐ-TTg ngày 13-12-2013 về thống kê người nghiện ma túy, đồng thời giao cho Bộ Công an chủ trì phối hợp với Bộ Lao động. thương binh và xã hội, Bộ Y tế, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, các địa phương rà soát thống kê người nghiện ma túy trên toàn quốc để khắc phục, chấn chỉnh những tồn tại, thiếu sót trong công tác thống kê người nghiện ma túy, đánh giá đúng thực trạng số người nghiện ma túy, số người sử dụng trái phép chất ma túy trên toàn quốc, làm cơ sở cho việc xây dựng, ban hành chính sách, kế hoạch phòng chống ma túy nhằm nâng cao hiệu quả công tác phòng chống ma túy. Hằng năm, Chính phủ dành kinh phí hàng nghìn tỷ đồng cho công tác phòng chống ma túy, đã áp dụng nhiều biện pháp cai nghiện tại gia đình, cộng đồng, trung tâm cai nghiện.

Ngày 2-4-2014, Ban Bí thư Trung ương ban hành Kết luận số 95-KL/TW về tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 21-CT/TW của Bộ Chính trị nhằm xác định công tác phòng, chống và kiểm soát ma tuý là nhiệm vụ trọng tâm, vừa cấp bách, vừa thường xuyên, liên tục, lâu dài, đặt dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo trực tiếp của các cấp uỷ đảng, sự quản lý của chính quyền, huy động sức mạnh tổng hợp của cả hệ thống chính trị và toàn dân tham gia. Ban Bí thư yêu cầu các cấp uỷ đảng phải thường xuyên nghe báo cáo và chỉ đạo thực hiện tốt các nhiệm vụ, giải pháp đã đề ra trong Chiến lược quốc gia phòng, chống và kiểm soát ma tuý ở Việt Nam đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030.

Thực hiện sự lãnh đạo của Đảng, công tác phòng, chống ma tuý đã được các bộ ngành, các tổ chức đoàn thể xã hội triển khai. “Phong trào toàn dân tham gia vận động, giúp đỡ người nghiện ma tuý cai nghiện và quản lý, hỗ trợ người sau cai tái hoà nhập cộng đồng” được phát động với mục tiêu huy động toàn dân tham gia, vận động, giúp đỡ người nghiện, gia đình tự giác khai báo và chủ động đăng ký, tham gia các chương trình cai nghiện; quản lý, giúp đỡ người sau cai nghiện tái hoà nhập cộng đồng, giảm tỷ lệ tái nghiện. Các tổ chức Đoàn Thanh niên, Mặt trận Tổ quốc và đoàn thể các cấp cùng với các ban, ngành; sự chỉ đạo của cấp uỷ, chính quyền đã tạo được sự thống nhất đồng bộ trong quá trình thực hiện, với nhiệm vụ chung là hướng về cơ sở tạo điều kiện cho việc triển khai thực hiện có hiệu quả: từ việc tổ chức các hoạt động thông tin, tuyên truyền; ký cam kết đến từng khu dân cư, từng gia đình; xây dựng các mô hình câu lạc bộ; tổ chức mít tinh, toạ đàm; họp khu dân cư, tổ chức các hội thi, cuộc thi ở cơ sở; đưa nội dung phòng chống ma tuý vào thực hiện trong các quy ước, hương ước của khu dân cư; xây dựng nội dung kế hoạch, khảo sát tình hình thực tế, tổ chức sơ kết, tổng kết đánh giá kết quả. Đặc biệt, việc triển khai, tổ chức xây dựng và nhân rộng những mô hình, nhân tố điển hình tiên tiến đã, đang được áp dụng rộng rãi trong phạm vi toàn quốc như: "Khu dân cư không có người nghiện ma tuý", "Gia đình, dòng họ không có người phạm tội, mắc tệ nạn xã hội", "Khu dân cư an toàn lành mạnh"; các mô hình tự quản như: "Tổ tự quản", "Tổ liên gia",... là cơ sở vững chắc để nâng cao ý thức tự quản của người dân, ngăn ngừa tội phạm ma tuý, góp phần nâng cao hiệu quả cuộc vận động "Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá ở khu dân cư". Các hoạt động trên đã tác động lớn đến nhận thức của nhân dân, giúp cho công tác phòng ngừa bước đầu đạt hiệu quả. Công tác cai nghiện đã được các địa phương chủ động tổ chức cho khoảng 40-50 ngàn người, chiếm 25-30% số người nghiện có hồ sơ quản lý. Số người được cai nghiện tại các trung tâm mỗi năm khoảng 30-35 ngàn, trong đó khoảng 80% là cai bắt buộc, 20% cai tự nguyện⁽⁴⁾.

Như vậy, số thanh, thiếu niên nghiện ma túy và sử dụng trái phép các chất ma túy trên toàn quốc từng bước được quản lý. Tuy nhiên, trong quá trình quản lý, tổ chức đưa người nghiện vào trung tâm cai nghiện còn một số khó khăn vướng mắc: Theo Điều 96, Điều 103, Điều 104, Luật Xử lý vi phạm hành chính được Quốc hội thông qua ngày 20-6-2012, quy định đưa người nghiện ma túy đến trung tâm cai bắt buộc vẫn chậm do một số giấy tờ thủ tục rườm rà, phải trải qua các bước: giao cho Công an xã lập hồ sơ, chuyển cho phòng Tư pháp huyện thẩm định hồ sơ chuyển cho phòng Lao động thương binh và xã hội kiểm tra, sau đó chuyển cho Tòa án nhân dân cấp huyện xem xét quyết định… Hơn nữa, theo Nghị định 221/2013/NĐ-CP ngày 30-12-2013 và Thông tư liên tịch số 03/2012/TTLT-BLĐTBXH-BYT-BCA, người có thẩm quyền xác định tình trạng nghiện ma túy là bác sỹ hoặc y sỹ thuộc trạm y tế cấp xã, bệnh xá quân y, phòng khám khu vực, bệnh viện cấp huyện trở lên có chứng chỉ hành nghề khám chữa bệnh, có chứng chỉ tập huấn về điều trị cắt cơn nghiện do Sở Y tế tổ chức tập huấn. Song, thực tế vẫn chưa tổ chức tập huấn cho số y, bác sỹ này, nên việc kiểm tra ký xác nhận người nghiện rất khó khăn. Một số y, bác sỹ sợ trả thù không dám ký xác nhận người nghiện. Do vậy, mới chỉ đưa người nghiện ma túy vào trung tâm cai nghiện bắt buộc đã qua cai nghiện tại cộng đồng, nhiều địa phương chưa có điều kiện tổ chức cai nghiện tại cộng đồng.

Đến nay, số thanh, thiếu niên nghiện ma túy ở ngoài xã hội còn nhiều; tệ nạn ma tuý và tội phạm ma tuý rất nghiêm trọng; nhiều ổ nhóm, đường dây buôn bán ma tuý chưa được phát hiện, triệt phá; tệ nạn ma tuý vẫn là vấn đề bức xúc, gây mất trật tự an ninh, an toàn xã hội. Trong những năm tới, tình hình tội phạm ma túy và tệ nạn ma túy của Việt Nam sẽ có những diễn biến phức tạp bởi áp lực của tình hình ma túy, tệ nạn ma túy ở thế giới và các nước trong khu vực Đông Nam Á luôn gia tăng, đặc biệt ở Lào, Trung Quốc, Myama, Thái Lan…

Để phòng ngừa, đấu tranh hiệu quả, làm giảm tệ nạn ma túy trong thanh, thiếu niên cần thực hiện một số giải pháp sau:

- Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức về tác hại của ma túy. Việc tuyên truyền cần có hình thức phù hợp đối với từng đối tượng, từng vùng miền, như: sử dụng pano, áp phích, tờ rơi, loa truyền thanh tại xã, phường nơi cư trú, yêu cầu gia đình và các đối tượng nghiện cam kết không sử dụng, không tham gia mua bán vận chuyển ma túy. Cùng với truyền thông đại chúng, cần tăng cường công tác giáo dục trực tiếp, đưa nội dung phòng, chống tội phạm ma tuý vào các buổi ngoại khoá của nhà trường, nhà văn hoá, các trung tâm thông tin,…Gắn công tác phòng chống ma tuý với giáo dục đạo đức, giáo dục giới tính và kỹ năng sống cho thanh, thiếu niên. Lồng ghép giáo dục phòng, chống ma tuý trong nội dung các môn học tích hợp có liên quan, đặc biệt là môn giáo dục công dân, giáo dục hướng nghiệp. Tăng cường các hoạt động văn hoá, thể thao giải trí, vui chơi lành mạnh, bổ ích đối với thanh, thiếu niên.

- Lực lượng điều tra tội phạm ma túy cần chủ động phối hợp với các tổ chức chính quyền địa phương thường xuyên có kế hoạch rà soát thống kê, quản lý thanh, thiếu niên mắc nghiện và tổ chức cai nghiện cho các em dưới các hình thức như: ai nghiện tại cộng đồng, tại trung tâm cai nghiện bắt buộc, tăng cường mở rộng xã hội hóa, đơn giản hóa thủ tục điều trị thay thế bằng Methadone với những người nghiện tự nguyện. Tạo điều kiện thuận lợi cho người nghiện được sử dụng Methadone tại nơi sinh sống và lao động, học tập, công tác. Theo dõi, giúp đỡ thanh, thiếu niên đã cai nghiện ma túy hòa nhập cộng đồng, phòng chống tái nghiện. Tích cực giáo dục các đối tượng có điều kiện, khả năng phạm tội ma túy, đối tượng nghiện ma túy; tổ chức đấu tranh ngăn chặn có hiệu quả ma túy từ nước ngoài vào Việt Nam; tích cực điều tra triệt xóa các đường dây, tụ điểm mua bán phức tạp góp phần làm giảm nguồn cung về ma túy.

- Củng cố mối quan hệ chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và các cơ quan chức năng trong việc giáo dục, phòng ngừa tội phạm ma tuý. Các cấp xã, phường cần gắn kết với các gia đình, với tổ tự quản của khu dân cư để “đề cao vai trò giáo dục của gia đình đối với thanh, thiếu niên về tác hại của ma tuý”. Có thể tổ chức hình thức “liên gia” nhiều gia đình cùng giúp nhau ngăn chặn tệ nạn ma tuý. Hình thức “liên gia” này có thể là những gia đình làm việc cùng cơ quan; cũng có thể là cùng nơi ở; cũng có thể là trong cùng dòng họ. Tăng cường sự giám sát của nhân dân, tố giác tội phạm ma tuý. Phát động phong trào toàn dân phát hiện và tố giác tội phạm ma tuý, nâng cao hiệu quả hoạt động của tổ tự quản. Việc phòng, chống tệ nạn ma tuý nếu chỉ dùng biện pháp hành chính thì khó có thể ngăn ngừa có hiệu quả tệ nạn ma tuý. Bên cạnh lực lượng phòng chống tội phạm ma túy thì việc ngăn chặn và đẩy lùi một cách vững chắc tệ nạn ma túy cần phải coi là nhiệm vụ của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội, trong đó vai trò lãnh đạo của các cấp ủy đảng có tính quyết định và cần phải đánh giá đúng thực trạng, nhìn thẳng vào sự thật để có sự phối hợp đồng bộ trong công tác phòng chống ma túy.

- Tăng cường chính sách xóa đói giảm nghèo, an sinh xã hội cho các vùng dân tộc, vùng sâu vùng xa, nhất là vùng biên giới để nhân dân tự vươn lên, không bị đối tượng phạm tội ma túy mua chuộc lôi kéo. Quan tâm tạo công ăn việc làm, khắc phục tình trạng thiếu việc làm trong thanh, thiếu niên. Đầu tư kinh phí, cơ sở vật chất cho công tác phòng, chống ma túy, công tác cai nghiện và đấu tranh với tội phạm ma túy. Tích cực tổ chức tập huấn cho các lực lượng chức năng để có đủ trình độ đảm nhiệm được nhiệm vụ được giao. Xem xét sửa lại một số điều luật về hồ sơ thủ tục đưa người nghiện vào trung tâm cai nghiện bắt buộc, vì nhiều quy định chưa phù hợp với thực tế ở Việt Nam, nhiều địa phương không đủ điều kiện lập hồ sơ đưa người nghiện ma túy vào trung tâm cai nghiện bắt buộc.

- Các cơ quan chức năng, các tổ chức toàn thể và gia đình chủ động phòng ngừa phát hiện, ngăn chặn kịp thời những tác động tiêu cực trong việc sử dụng Internet, trò chơi điện tử có nội dung xấu và không lành mạnh trong thanh, thiếu niên, định hướng cho các em vào các trang Web lành mạnh, phục vụ cho việc học tập. Các cơ quan chức năng thường xuyên kiểm tra, giám sát, xử lý những biểu hiện phức tạp về các tệ nạn xã hội, gây tác động xấu đến thanh, thiếu niên.

- Nâng cao nhận thức của lãnh đạo các cấp có liên quan về nghiện ma túy và điều trị nghiện ma túy; tăng cường năng lực cho cán bộ làm công tác cai nghiện phục hồi thông qua việc xây dựng và triển khai các chương trình bồi dưỡng, đào tạo nghiệp vụ về điều trị nghiện ma túy, đồng thời chuẩn hóa và đưa nội dung đào tạo về điều trị nghiện ma túy vào giáo trình đào tạo cho sinh viên ngành công tác xã hội.

________________________

(1), (2) Báo cáo Tổng kết Chương trình mục tiêu quốc gia phòng chống ma túy 2015.

(3) Bộ Chính trị: Chỉ thị số 21-CT/TW ngày 26-3-2008 về việc tiếp tục tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo công tác phòng, chống và kiểm soát ma tuý trong tình hình mới, Hà Nội -2008.

(4) Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội: Báo cáo số: 69/BC-LĐTBXH, ngày ngày 08 tháng 9 năm 2011vềcông tác cai nghiện ma túy tại Việt Nam thời gian qua.

TS Đoàn Nam Đàn

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh