Mặc dù ngành công nghiệp văn hóa đã ra đời từ những năm 30 của thế kỷ XX, cùng với sự phát triển của phát thanh, truyền hình nhưng đến khi kỹ thuật bán dẫn phát triển mạnh mẽ vào những năm 70, ngành công nghiệp đặc thù này mới ngày càng trở nên phổ biến.

Ngày nay, công nghiệp văn hóa là thuật ngữ không còn xa lạ với nhiều người, đặc biệt trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ điện tử, kỹ thuật thông tin và internet tạo ra cơ hội cho bất cứ ai sở hữu những thiết bị kết nối nternet, đều có thể tiếp cận, thưởng thức, chia sẻ các sản phẩm công nghiệp văn hóa như các tác phẩm điện ảnh, âm nhạc, xuất bản phẩm, các trò chơi giải trí, nghệ thuật biểu diễn... Vậy, công nghiệp văn hóa là gì? Một cách khái quát, công nghiệp văn hóa là ngành công nghiệp có sự kết nối giữa sáng tạo, sản xuất và thương mại hóa các sản phẩm văn hóa. Các nội dung sáng tạo được bảo vệ bản quyền, được thể hiện dưới dạng sản phẩm hay dịch vụ.

Công nghiệp văn hóa bao gồm các thành tố chính là sự sáng tạo (các sản phẩm, dịch vụ), quá trình sản xuất, lưu thông và tiêu dùng. Mỗi thành tố này đều phải đảm bảo những yêu cầu cơ bản để toàn bộ quá trình được liên kết, thông suốt và có hiệu quả.

Một trong những yếu tố quan trọng góp phần quyết định chất lượng, hiệu quả của những sáng tạo trong công nghiệp văn hóa đó là bản quyền tác giả.

1. Bản quyền và vai trò của bản quyền

Bản quyền hay Quyền tác giả (copyright) là một hình thức bảo hộ của luật pháp đối với tác giả của các tác phẩm như các bài viết về khoa học hay văn học, sáng tác nhạc, ghi âm, tranh vẽ, hình chụp, phim và các chương trình truyền thanh và các sản phẩm trí tuệ khác, bảo vệ các quyền lợi cá nhân và lợi ích kinh tế của tác giả trong mối liên quan với tác phẩm. Theo Công ước Berne về bảo hộ các tác phẩm văn học và nghệ thuật, tác giả được hưởng tác quyền suốt đời cộng thêm tối thiểu 50 năm sau khi qua đời.

Thực thi tốt quyền tác giả trước hết đem đến lợi ích kinh tế cho tác giả. Khi thương mại hóa những sản phẩm sáng tạo được bảo hộ bản quyền, tác giả có thể thu về nguồn tiền khổng lồ thông qua việc bán bản quyền sử dụng với những sản phẩm mình sáng tạo ra. Trong bối cảnh kinh tế tri thức, cách mạng công nghiệp 4.0, có thể nhận thấy phần lớn tài sản doanh nghiệp ở các quốc gia phát triển là tài sản vô hình (thương hiệu, nhãn hiệu, uy tín, sáng chế, quan hệ khách hàng…), trong đó lợi ích từ khai thác bản quyền của các sáng chế là rất lớn. Trong công nghiệp văn hóa, thực thi tốt bảo hộ quyền tác giả sẽ góp phần gia tăng động lực sáng tạo, đem lại sự công bằng trong đãi ngộ các thành quả sáng tạo của nghệ sĩ, các nhà sản xuất.

Thứ hai, thực thi nghiêm túc bản quyền thể hiện sự độc đáo, phong cách của người tác giả. Trong thời đại sản xuất hàng loạt và tiêu dùng đại chúng phát triển mạnh mẽ như hiện nay, sở hữu trí tuệ, bảo hộ bản quyền, chất xám, sự sáng tạo của con người càng phải được coi trọng. Những sáng tạo gắn với cá nhân và quyền lợi của họ phải được bảo vệ, khuyến khích. Đây là một yếu tố nội sinh với sức mạnh to lớn trong văn hóa. Những vi phạm bản quyền sẽ làm ảnh hưởng đến uy tín của nghệ sĩ, đồng thời giảm giá trị của tác phẩm bởi tác phẩm nghệ thuật, bên cạnh giá trị độc đáo, còn giá trị ở tính độc bản.

Thứ ba, thực thi quyền tác giả là một biểu hiện của trình độ cao của sự phát triển. Hiện nay, Việt Nam đang xây dựng dự thảo Chiến lược quốc gia về sở hữu trí tuệ. Chiến lược này hướng tới mục tiêu nâng cao năng lực của cơ quan quản lý về sở hữu trí tuệ, từ hạ tầng kỹ thuật, công nghệ thông tin, nhân lực cho tới hoàn thiện các văn bản quy phạm pháp luật. Mục tiêu của chiến lược nhằm nâng cao ý thức tôn trọng sở hữu trí tuệ, quyền tác giả, không bị vướng vào các tranh chấp do sơ ý hoặc thiếu kiến thức mà dẫn đến xâm phạm bản quyền của người khác.

Thứ tư, thực thi nghiêm túc bản quyền tác giả là một trong những điều kiện quan trọng để có thể hội nhập sâu rộng hơn. Trong bối cảnh Việt Nam gia nhập, ký kết các hiệp định thương mại, tham gia TPP…có những vi phạm bản quyền ở nước ta chỉ xử lý hành chính (sao chép lậu bản quyền ở quy mô thương mại), nhưng cũng với lỗi đó, ở một số nước thì xử lý hình sự. Chính vì vậy, muốn hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, phải nghiên cứu kỹ và thực thi một cách nghiêm túc quy định về bảo hộ quyền tác giả. Khi các quy định trong TPP có hiệu lực, hàng loạt các hành vi đang bị xử lý hành chính ở Việt Nam sẽ bị chuyển sang hình sự.

Mặt khác, thực thi tốt bản quyền giúp nước ta có cơ hội tiếp cận dễ dàng với các hoạt động chuyển giao công nghệ. Đối với các nước có nền kinh tế phát triển cao, họ luôn cẩn trọng trong việc chuyển giao những sáng tạo mới bởi e ngại bị đánh cắp bản quyền các thành quả sáng tạo. Do vậy, yêu cầu đặt ra là cần xây dựng hệ thống quản lý bảo hộ bản quyền nghiêm túc, tạo niềm tin với các đối tác nước ngoài.

2. Thực trạng vấn đề bản quyền trong công nghiệp văn hóa ở nước ta thời gian qua

Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt ngày 8-9-2016 đã khẳng định phát triển các ngành công nghiệp văn hóa dựa trên sự sáng tạo, khoa học công nghệ và bản quyền trí tuệ. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, các vấn đề về vi phạm bản quyền đều ảnh hưởng trực tiếp đến sự hợp tác, sáng tạo của các chủ sở hữu, gây mất uy tín và thiệt hại kinh tế. Những nhà sáng tạo, sản xuất, cơ quan quản lý thực hiện hiệu quả những quy định về bảo hộ quyền tác giả sẽ góp phần xây dựng nền công nghiệp văn hóa phát triển, đủ sức cạnh tranh, đóng góp vào sự phát triển của đất nước.

Trong điều kiện kinh tế thị trường, cạnh tranh khốc liệt như hiện nay, ngành sản xuất nào cũng đòi hỏi sự sáng tạo và mang dấu ấn để tạo ra sự khác biệt so với sản phẩm cùng loại của đối thủ cạnh tranh. Tuy nhiên, trong công nghiệp văn hóa, sự sáng tạo mang những đặc thù riêng. Sáng tạo trong công nghiệp văn hóa chủ yếu là sáng tạo những giá trị tinh thần của đội ngũ văn nghệ sĩ, hình thành từ lao động, khổ luyện để đạt tới sự thuần thục về kỹ năng, kỹ xảo trên nền tảng năng khiếu bẩm sinh và những cảm xúc mãnh liệt có được từ hiện thực khách quan. Như vậy, sự sáng tạo trong công nghiệp văn hóa phần lớn mang dấu ấn cá nhân nhưng lại được sản xuất hàng loạt thông qua các thành tựu khoa học kỹ thuật để chuyển tải đến đông đảo công chúng. Do đó, những thành quả sáng tạo phải được đãi ngộ công bằng và xứng đáng thông qua các thể chế chặt chẽ và phù hợp.

Thời gian qua, Đảng và Nhà nước rất quan tâm đến bảo hộ bản quyền tác giả nhằm bảo vệ những thành quả lao động sáng tạo của cá nhân, tổ chức. Chúng ta đã có Luật Sở hữu trí tuệ được Quốc hội thông qua năm 2005, Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ năm 2009, trong đó quy định về quyền tác giả. Bên cạnh đó, chúng ta đã ký các công ước quốc tế về quyền tác giả, quyền liên quan:năm 2004, Việt Namgia nhập Công ước Bơn (Berne), năm 2005 gia nhập Công ước Geneva, năm 2006 gia nhập Công ước Bờrúcxen (Brussels)... Gần đây, Việt Nam đã ký kết gia nhập các hiệp định tự do thế hệ mới,cùng nhiều hiệp định khác. Nước ta cũng từng bước hoàn thiện hệ thống pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển và hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, hoạt động thực thi bảo hộ bản quyền nói chung, bản quyền trong công nghiệp văn hóa nói riêng còn gặp nhiều khó khăn, tình trạng vi phạm bản quyền diễn ra ở nhiều mức độ khác nhau bởi người dùng vẫn mang tâm lý sử dụng sản phẩm, dịch vụ công nghiệp văn hóa miễn phí mà chưa hình thành thói quen trả tiền khi sử dụng thành quả lao động sáng tạo của người khác. Thực tế này dẫn đến hiệu quả thực thi pháp luật về bản quyền chưa cao.

Có thể thấy, việc bảo vệ bản quyền là một hoạt động quan trọng và cũng là thách thức lớn nhất đối với những sáng tạo trong công nghiệp văn hóa. Việt Nam là một trong 10 quốc gia có vi phạm bản quyền lớn nhất trên thế giới (đứng thứ 8/10).  Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, những sáng tạo cá nhân của nghệ sĩ ngày càng được phổ biến rộng rãi đến với công chúng, đáp ứng nhu cầu tinh thần ngày càng cao của người dân nhưng cũng đặt ra thách thức lớn về bảo vệ quyền tác giả.

Hiện nay, vấn đề lớn về bản quyền mà Việt Nam và các nước trên thế giới gặp phải đó là vi phạm bản quyền trực tuyến. Tình trạng xâm phạm bản quyền các bản ghi âm, ghi hình thuộc quyền sở hữu ngày càng phổ biến, đa dạng và tinh vi hơn. Nhờ ứng dụng công nghệ thông tin và các phần mềm chuyên dụng, các sản phẩm công nghiệp văn hóa đều được số hóa nên khả năng bị sao chép rất cao, nhất là tại các trung tâm, cửa hàng dịch vụ kinh doanh điện thoại di động.

Ở lĩnh vực điện ảnh, nhiều bộ phim mới vừa được công chiếu tại các rạp, ngay lập tức đã bị phát hiện trên các trang web lậu ở nước ngoài (phụ đề tiếng nước ngoài) nhưng nguồn gốc phim lậu này lại từ Việt Nam. Tiếp đó là đĩa lậu được bày bán tràn lan, phim lậu được số hóa lưu truyền như vũ bão trên Internet.

Ngành xuất bản, in và phát hành cũng không thoát khỏi tình trạng này. Một cuốn sách bán chạy, ngay lập tức các nhà in tư nhân sao chép bằng hình thức scan, photo, ấn bản e-book bán ra thị trường với chất lượng kém hơn rất nhiều so với sách chính thống nhưng do giá rẻ hơn nên vẫn thu hút được nhiều người mua. Quyền tác giả trong lĩnh vực xuất bản còn liên hệ mật thiết với lĩnh vực thư viện. Nhiệm vụ phục vụ bạn đọc của thư viện trong xu hướng phát triển thư viện số hiện nay một mặt đòi hỏi đáp ứng tối đa nhu cầu tiếp cận tài liệu, thông tin, mặt khác không xâm phạm quyền lợi của tác giả hoặc chủ sở hữu tác phẩm khi cung cấp các tài liệu, bản sao cho người dùng. Sự phát triển này đặt ra vấn đề về thực thi quyền tác giả trong lĩnh vực xuất bản phẩm.

Vi phạm bản quyền trong lĩnh vực âm nhạc cũng là một trong những lực cản đối với phát triển công nghiệp văn hóa, khiến người sáng tạo và nhà sản xuất bị mất đi nhiều cơ hội thu lợi nhuận cũng như làm suy giảm tâm huyết để tạo nên những tác phẩm chất lượng cao, có khả năng chinh phục thị trường. Mặc dù ở nước ta, riêng trong lĩnh vực quyền tác giả âm nhạcđã có một cơ quan chuyên môn là Trung tâm bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam thuộc Hội nhạc sĩ Việt Nam, nhưng tình trạng vi phạm về quyền tác giả vẫn xảy ra khá phổ biến.

Nguyên nhân của tình trạng vi phạm bản quyền ở nước ta thời gian qua, trước hết, là do ý thức chấp hành pháp luật của người tiêu dùng chưa cao. Mặc dù biết là sách lậu, sách nối bản, băng đĩa lậu…nhưng một bộ phận người dân ham giá rẻ vẫn cố tình mua. Đây là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng xâm phạm quyền tác giả, đặc biệt trong lĩnh vực xuất bản phẩm, âm nhạc…

Thứ hai, bản thân tác giả chưa thực sự quan tâm bảo vệ tác phẩm của mình. Hiện nay, rất ít doanh nghiệp có bộ phận chuyên đảm nhiệm về sở hữu trí tuệ, bản quyền tác giả, chưa coi vấn đề sở hữu trí tuệ là bộ phận quan trọng trong chiến lược phát triển. Tài sản trí tuệ chưa được coi trọng và trở thành đối tượng quản lý như các tài sản hữu hình.

Thứ ba, hệ thống pháp luật về bảo hộ quyền tác giả chưa đầy đủ, đồng bộ. Thực tế hiện nay, còn có sự chồng chéo trong quản lý quyền tác giả, sở hữu trí tuệ. Việt Nam đã tham gia một số công ước quốc tế về quyền tác giả, vì vậy, hoàn thiện các quy định pháp luật về bản quyền cho phù hợp với sự phát triển nhanh chóng, phức tạp của vấn đề này, đặc biệt trên môi trường số, Internet và đáp ứng các quy định quốc tế là yêu cầu cơ bản để có thể từng bước nâng cao thực thi quyền tác giả.

Thứ tư, vấn đề thông tin, tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức của cán bộ, nhân dân về bản quyền chưa được quan tâm đúng mức, chưa trở thành hoạt động thường xuyên trên các phương tiện thông tin đại chúng.

3. Một số giải pháp

Một là, tiếp tục hoàn thiện cơ chế, chính sách. Cần xây dựng, bổ sung và hoàn thiện các cơ chế, chính sách phát triển ngành công nghiệp văn hóa trong thời kỳ mới, nhằm cải thiện điều kiện kinh doanh sản phẩm, dịch vụ văn hóa để từ đó nâng cao hiệu quả việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ và các quyền liên quan, thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh trên thị trường.Tăng cường nghiên cứu,hoàn thiện các quy định pháp luật về quyền tác giả, quyền liên quan, đáp ứng yêu cầu bảo hộ trong nước và hội nhập quốc tế. Hoàn thiện xây dựng và ban hành nghị định quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Sở hữu trí tuệ về quyền tác giả, quyền liên quan nhằm tháo gỡ khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn thi hành các quy định pháp luật về quyền tác giả thời gian vừa qua (các vi phạm trực tuyến như: đường dẫn trang web có đăng tải nội dung giải trí, không sử dụng nội dung thông tin làm từ khóa tìm kiếm, thay đổi kích cỡ của hình ảnh trong video...)

Hai là, củng cố mô hình tổ chức, nâng cao năng lực của các trung tâm bảo vệ quyền tác giả và các tổ chức dịch vụ quyền tác giả. Hiện nay ở nước ta, các tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả, quyền liên quan, gồm: Trung tâm bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam, Trung tâm quyền tác giả văn học Việt Nam, Hội bảo vệ quyền của nghệ sĩ biểu diễn âm nhạc Việt Nam, Hội truyền thông số Việt Nam...Để nâng cao năng lực hoạt động của các đơn vị này, cần tiếp tục hoàn thiện tổ chức bộ máy và đội ngũ cán bộ chuyên trách làm công tác này.

Cần tăng cườngtập huấn, nâng cao kỹ năng, trình độ chuyên môn, nghiệp vụ,cập nhật kiến thức, quy định mới trên lĩnh vực bản quyền trong nước và quốc tế, hình thành đội ngũ chuyên gia trong các ngành công nghiệp văn hóa và lĩnh vực bản quyền, đặc biệt trên môi trường số và hợp tác quốc tế. Nâng cao chế độ đãi ngộ phù hợp để thu hút nguồn nhân lực chất lượng cao về bản quyền trong công nghiệp văn hóa đến Việt Nam làm việc.

Ba là, tuyên truyền nâng cao nhận thức về các quy định của pháp luật trong thực thi bản quyền tác giả. Thực tiễn những vi phạm về quyền tác giả, quyền liên quan trong công nghiệp văn hóa cho thấy, bên cạnh những vi phạm cố tình nhằm thu lợi nhuận bất chính, có một bộ phận không nhỏ các đối tượng không ý thức được hành vi vi phạm của mình,mua và sử dụng các sản phẩm văn hóa,như băng đĩa lậu, sao chép phần mềm không có bản quyền...Việc tuyên truyền nâng cao nhận thức đòi hỏi sự vào cuộc của các cấp, các ngành, trong đó nòng cốt là hệ thống các phương tiện thông đại chúng. Cầnmở chuyên mục về các quy định bản quyền trong nước, quốc tế nhằm đẩy mạnh truyền thông nâng cao nhận thức và ý thức chấp hành pháp luật về quyền tác giả. Đồng thời, tiếp tụcnghiên cứu, hoàn thiện các quy định pháp luật về quyền tác giả đảm bảo phù hợp thực tiễn thi hành tại quốc gia và hội nhập quốc tế.

Một trong những nguyên nhân dẫn đến tìnhtrạng xâm phạm bản quyền trong công nghiệp văn hóa hiện nay là do bản thân tác giả chưathấyhết được giá trị của các tài sản trí tuệ trong việc phát triển khả năng cạnh tranh của cá nhân, dẫn đến chưa có sự chuẩn bị tốt để bảo vệ các thành quả sáng tạo của mình một cách chặt chẽ. Nâng cao nhận thức cho cáctác giả là một nhiệm vụ quan trọng trong thực thi quyền tác giả. Trước hết đó là việc thông tin tuyên truyền để tác giả đăng ký quyền tác giả đối với tác phẩm và chủ động bảo vệ quyền đã được xác lập. Khi có một bên nào đó có hành vi xâm phạm, cần có thông tin để bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình.

Bốn là, tăng cường ứng dụng các tiến bộ công nghệ vào thực thi quyền tác giả. Vi phạm quyền tác giả, quyền liên quan trong công nghiệp văn hóa có xu hướng diễn ra ngày càng phổ biến trên môi trường Internet, với phạm vi xuyên quốc gia.  Vì vậy, tăng cường ứng dụng kỹ thuật công nghệ thông tin vào thực thi quyền tác giả là xu hướng tất yếu. Một số công nghệ tìm kiếm mới có thể giúp phát hiện và thực hiện các biện pháp để xóa bỏ các video, các bản ghi âm thanh vi phạm quyền tác giả. Bên cạnh đó, cần tăng cường nhân lực có hiểu biết về quyền tác giả và công nghệ thông tin.

Việt Nam đang hội tụ đầy đủ các yếu tố để hình thành và phát triển một nền công nghiệp văn hóa hiện đại, đáp ứng nhu cầu thụ hưởng văn hóa của nhân dân, hội nhập với thế giới. Thực thi nghiêm các quy định về bản quyền là điều kiện quan trọng góp phần quyết định sự phát triển của lĩnh vực giàu tiềm năng này.

TS Nguyễn Việt Anh

Viện Văn hóa và Phát triển,

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh