Hội nghị tập huấn hướng dẫn áp dụng pháp luật tiếp cận thông tin ở cơ sở, tỉnh Khánh Hòa - Ảnh: baodantoc.vn

Ý thức pháp luật là yếu tố nền tảng trong nhân cách, là cơ sở để cán bộ thực hiện tốt, đúng pháp luật trong mọi nhiệm vụ được giao. Với ý thức và lối sống theo pháp luật giúp cán bộ chính quyền cơ sở nắm vững được những tri thức về nhà nước và pháp luật. Bởi lẽ “Sự hiểu biết pháp luật của nhân dân là yếu tố đầu tiên để hình thành ý thức pháp luật. Pháp luật phải trải qua nhiều hình thức khác nhau mới đến được người dân và trở thành sự hiểu biết về pháp luật, tri thức pháp luật”⁽¹⁾. Nâng cao ý thức pháp luật của cán bộ nói chung, cán bộ chính quyền cơ sở nói riêng là quá trình chủ động, tích cực tác động qua lại giữa chủ thể nâng cao với đối tượng được nâng cao (cán bộ cấp cơ sở) nhằm biến đổi cả ý thức lẫn hành vi thực hiện, vận dụng pháp luật, làm cho ý thức và hành vi pháp luật ngày càng hoàn thiện hơn.

Tôn trọng pháp luật thể hiện thông qua sự tôn trọng các quy định của pháp luật, tôn trọng bản thân trước pháp luật, tôn trọng người khác, thấy được ý nghĩa, sự cần thiết và lợi ích chính đáng của mọi người trong đó có lợi ích của chính mình khi thực hiện đúng pháp luật. Sự hiểu biết và tôn trọng pháp luật là cơ sở để mỗi cá nhân hình thành ý thức tôn trọng và lối sống tuân theo pháp luật. Đồng thời, sự hiểu biết pháp luật, giáo dục lối sống đạo đức là cơ sở hình thành phong cách sống và làm việc theo pháp luật của các cá nhân trước những tác động phức tạp và đa chiều của cuộc sống.

Cấp cơ sở là cấp trực tiếp gắn với quần chúng nhân dân, tạo dựng phong trào cách mạng quần chúng; cơ sở xã, phường, thị trấn mạnh hay yếu một phần quan trọng phụ thuộc vào chất lượng đội ngũ cán bộ xã, phường, thị trấn. Cán bộ chính quyền cơ sở có vị trí đặc biệt quan trọng trong hoạt động quản lý, điều hành ở cơ sở. Họ là người đại diện cho Nhà nước thực hiện chức năng quản lý nhà nước theo đúng thẩm quyền được giao; là những người trực tiếp ban hành hay tham gia, xây dựng các quyết định hành chính, các văn bản quy phạm pháp luật; đồng thời là những người trực tiếp thực thi pháp luật, là người đại diện cho cơ quan công quyền trước nhân dân ở cơ sở. Vì thế, vận dụng tri thức pháp luật vào công tác của cán bộ chính quyền cơ sở có đem lại hiệu quả hay không là do đội ngũ này quyết định. Xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN càng yêu cầu đội ngũ cán bộ chính quyền cơ sở phải nắm vững tri thức pháp luật và vận dụng tri thức pháp luật vào công tác chuyên môn, thực tế.

1. Vai trò của ý thức pháp luật đối với phẩm chất, năng lực của cán bộ

Trong hoạt động quản lý xã hội, ý thức pháp luật của đội ngũ cán bộ chính quyền cơ sở là hết sức quan trọng. Vai trò của ý thức pháp luật đối với đội ngũ cán bộ này thể hiện ở một số điểm sau đây:

Thứ nhất, ý thức pháp luật giúp cán bộ chính quyền cơ sở thực thi đúng pháp luật, góp phần bảo đảm trật tự, an toàn xã hội từ cơ sở

Cán bộ chính quyền cơ sở cần có những nhận thức đúng, đầy đủ, có thái độ tôn trọng pháp luật, nghiêm túc chấp hành những quy định của pháp luật thì hoạt động thực thi pháp luật mới có hiệu lực, hiệu quả, giảm những chi phí tốn kém, không cần thiết cho xã hội, nâng cao niềm tin của nhân dân đối với sự nghiêm minh của pháp luật cũng như đối với hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước các cấp.

Yêu cầu đầu tiên đối với cán bộ là nhận thức đúng vai trò của pháp luật, những quy định của pháp luật cả về tư tưởng, nội dung và ý nghĩa. Từ đó, nâng cao ý thức và chủ động đề ra các biện pháp hữu hiệu để thực hiện tốt các quy định pháp luật. Khi ý thức pháp luật được nâng cao, việc thực hiện đúng pháp luật sẽ trở thành tự giác, là cơ sở để hành động, giúp cán bộ và nhân dân cùng nhận thức và hành động theo pháp luật; nâng cao hiệu quả của việc thi hành pháp luật; ngăn ngừa và hạn chế các vi phạm pháp luật, giữ vững trật tự xã hội tại địa phương, cơ sở.

Để thực thi đúng pháp luật, cán bộ chính quyền cơ sở cần cập nhật thông tin, kiến thức, hiểu biết về pháp luật, đặc biệt là pháp luật liên quan đến công vụ của mình, nhằm góp phần hình thành và củng cố ý thức pháp luật nghề nghiệp; góp phần rèn luyện các kỹ năng về chuyên môn, nghiệp vụ; giúp đội ngũ cán bộ hoàn thành tốt nhiệm vụ trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN.

Trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, nhiều đạo luật, bộ luật được ban hành mới, giữ vị trí tối thượng trong điều chỉnh các quan hệ xã hội, mọi hoạt động của công dân, tổ chức đều phải tuân theo các quy định của pháp luật. Với tư cách là chủ thể thực thi nhiệm vụ của chính quyền cơ sở, cán bộ chính quyền cơ sở không chỉ hiểu biết, có kiến thức sâu sắc về các lĩnh vực pháp luật, có bản lĩnh chính trị vững vàng, mà còn phải có kỹ năng, nghiệp vụ về pháp luật.

Thứ hai, ý thức pháp luật giúp cán bộ chính quyền cơ sở nâng cao hiệu lực và hiệu quả quản lý nhà nước, quản lý xã hội tại địa bàn cơ sở

Ý thức pháp luật giúp cán bộ chính quyền cơ sở có tri thức pháp luật, tình cảm pháp luật đúng đắn, tạo tiền đề cho việc áp dụng pháp luật vào công việc chuyên môn và tăng cường pháp chế, phát huy dân chủ. Ý thức pháp luật cao thì việc áp dụng pháp luật trong hoạt động quản lý nhà nước sẽ hiệu quả, góp phần to lớn trong việc giữ gìn an ninh, bảo vệ Tổ quốc. An ninh, trật tự xã hội chỉ được bảo đảm khi cán bộ có ý thức tôn trọng pháp luật, nắm vững luật pháp.

Nâng cao ý thức pháp luật tạo ra khả năng hình thành tình cảm, những chuẩn mực mới, đồng thời, góp phần củng cố trách nhiệm đạo đức, ý thức về nghĩa vụ, khuyến khích những hành vi hợp pháp và hợp đạo lý, ngăn chặn các biểu hiện xâm phạm lợi ích chính đáng của người khác.

Thứ ba, ý thức pháp luật tạo môi trường thuận lợi cho sự hình thành và phát triển ý thức đạo đức

Ý thức pháp luật giúp cho cán bộ cấp cơ sở có khả năng điều chỉnh đạo đức theo hướng tiến bộ. Sự biến đổi đó biểu hiện ở tính duy lý cao hơn trong việc đánh giá, lựa chọn những giá trị và chuẩn mực đạo đức; mặt khác, giúp cho mỗi cán bộ chính quyền cơ sở có ý thức cao về việc tôn trọng pháp luật trong các hoạt động của mình, sống và làm việc theo Hiến pháp và pháp luật. Với ý nghĩa đó, ý thức pháp luật góp phần nâng cao ý thức đạo đức, phát triển đạo đức xã hội.

Các bộ luật, luật như Bộ luật Hình sự, Bộ luật Dân sự, Luật Hôn nhân và gia đình, Luật Bảo vệ và chăm sóc trẻ em,... đều được xây dựng trên cơ sở những chuẩn mực đạo đức truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Chính vì thế, khi đội ngũ cán bộ thấm nhuần các chuẩn mực đạo đức và có hiểu biết về ý thức pháp luật thì không những vừa nâng cao được ý thức đạo đức, mà còn nâng cao được ý thức đạo đức của cộng đồng xã hội trong tuân thủ luật pháp.

Thứ tư, ý thức pháp luật giúp mở rộng hệ thống tri thức pháp luật, tình cảm, niềm tin vào pháp luật và vận dụng hiệu quả pháp luật vào thi hành công vụ

Cán bộ chính quyền cơ sở khi được phổ biến, trang bị những tri thức cơ bản về pháp luật như vai trò điều chỉnh của pháp luật, giá trị của pháp luật, các chuẩn mực pháp luật trong từng lĩnh vực đời sống sẽ hình thành trong bản thân họ tình cảm pháp luật. Ý thức pháp luật, tri thức pháp luật giúp đội ngũ cán bộ chính quyền cơ sở có tình cảm đúng đắn vào các giá trị của pháp luật, vận dụng hiệu quả pháp luật vào thực thi công vụ và trong đời sống.

Ý thức pháp luật còn giúp nâng cao ý thức tự giác chấp hành pháp luật của cán bộ cấp cơ sở. Ý thức pháp luật được hình thành từ hai yếu tố, đó là tri thức pháp luật và tình cảm pháp luật. Ý thức tự giác chấp hành pháp luật chỉ có thể được nâng cao khi họ có tri thức về các văn bản pháp luật đang hiệu lực, kiên quyết lên án các hành vi vi phạm pháp luật, đồng tình, ủng hộ các hành vi hợp pháp.

2. Giải pháp phát huy tính tích cực, chủ động của cán bộ chính quyền cơ sở tự nâng cao ý thức pháp luật

Một là, phát huy tính tích cực, chủ động của cán bộ cấp cơ sở qua quá trình vận dụng tri thức pháp luật vào công việc chuyên môn

Cấp ủy đảng, chính quyền các cấp cần phát huy tính tích cực, chủ động của cán bộ chính quyền cơ sở trong việc tự nâng cao ý thức pháp luật thông qua thực tiễn hoạt động, công tác. Cán bộ chính quyền cơ sở phải thường xuyên áp dụng quy định pháp luật, song không thể nhớ hết, biết hết các quy định pháp luật. Do vậy, yêu cầu chung là phải hiểu rõ sự cần thiết của thực thi các quy định pháp luật cùng với ý thức trách nhiệm đối với nhiệm vụ được giao, họ sẽ được điều chỉnh để không vi phạm pháp luật.

Để phát huy tính tích cực, chủ động trong việc tự nâng cao ý thức pháp luật, trong mọi điều kiện, hoàn cảnh, cán bộ chính quyền cơ sở cần luôn kiên định, vững vàng, thể hiện được tính khách quan, trung thực, tự nắm bắt mặt mạnh, yếu trên từng nội dung để tự học, tự giáo dục. Từ đó, tự nhận thức rõ mặt làm tốt, chưa tốt, nguyên nhân, rút kinh nghiệm và tìm ra biện pháp khắc phục, hình thành kỹ năng, phương pháp, tác phong công tác theo chiều hướng ngày càng tiến bộ để nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác.

Thông qua rút kinh nghiệm, tự học, tự giáo dục, cán bộ chính quyền cơ sở khắc phục những biểu hiện ngại học, ngại rèn luyện, cũng như tình trạng hình thức trong học tập, rèn luyện. Đồng thời, chống khuynh hướng tuyệt đối hóa kinh nghiệm thực tiễn hoặc tuyệt đối hóa tri thức pháp luật, hoặc tri thức pháp luật thiếu sự gắn bó với yêu cầu cụ thể và cấp thiết ở địa phương.

Hai là, xây dựng tủ sách pháp luật trên cơ sở tủ sách pháp luật quốc gia do Bộ Tư pháp chủ trì xây dựng và quản lý, tạo điều kiện để cán bộ tích cực, chủ động tự nâng cao ý thức pháp luật 

Các dữ liệu thành phần bao gồm sách, tài liệu pháp luật do bộ, cơ quan ngang bộ thuộc Chính phủ, cơ quan nhà nước từ Trung ương đến địa phương ban hành. Bên cạnh đó, tủ sách pháp luật, tủ sách pháp luật điện tử ở cơ sở cần cung cấp tài liệu, đề cương giới thiệu các luật, pháp lệnh; sách, tài liệu hỏi đáp, bình luận, giải thích, hướng dẫn pháp luật; văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước và địa phương, giới thiệu về tập quán, luật tục của địa phương... để cán bộ cấp cơ sở từng bước nâng cao nhận thức, củng cố tình cảm, niềm tin vào pháp luật và nâng cao hiệu quả vận dụng tri thức pháp luật vào công tác.

Chính quyền các xã, phường, thị trấn cần xây dựng tủ sách pháp luật, biên soạn tài liệu phát tại các buổi tập huấn và phát đến các cán bộ cơ sở. Thực hiện tốt Quyết định số 06/2010/QĐ-TTg ngày 25-01-2010 của Thủ tướng Chính phủ về việc xây dựng, quản lý, khai thác tủ sách pháp luật tại cơ quan, đơn vị, địa phương. Nâng cao chất lượng quản lý và hiệu quả sử dụng tủ sách pháp luật; hằng năm bố trí kinh phí để bổ sung các sách pháp luật mới.

Ba là, cán bộ chính quyền cơ sở tích cực, chủ động tham gia các hoạt động nhằm nâng cao kiến thức pháp luật

Cấp ủy đảng, chính quyền các cấp chỉ đạo tổ chức hoạt động nhằm nâng cao ý thức pháp luật cho cán bộ chính quyền cơ sở về kiến thức pháp luật, kỹ năng, nghiệp vụ; cung cấp cho cán bộ chính quyền cơ sở cách tiếp cận vấn đề khi gặp tình huống cụ thể để họ xác định, tìm hiểu các nội dung, phương pháp xử lý. Tổ chức tốt hoạt động trợ giúp pháp lý, gồm: cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí, quản lý thông tin người thực hiện trợ giúp pháp lý, thông tin tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý, cung cấp các mẫu báo cáo thống kê, công bố danh sách tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý, danh sách người thực hiện trợ giúp pháp lý liên tục, kịp thời khi có sự thay đổi.

Bốn là, cán bộ chính quyền cơ sở phải xây dựng động cơ, trách nhiệm trong việc tự nâng cao ý thức pháp luật

Cấp ủy đảng, người đứng đầu và các bộ phận trong chính quyền cơ sở cần có cơ chế, chính sách sử dụng, khen thưởng, kỷ luật, đánh giá, đãi ngộ về lợi ích vật chất và tinh thần trong xây dựng động cơ, trách nhiệm về tự rèn luyện của cán bộ cơ sở để họ tự bồi dưỡng nâng cao ý thức pháp luật.

Những tấm gương điển hình trong tự rèn luyện là bài học thực tiễn sinh động giúp cán bộ học tập kinh nghiệm hay và bổ ích. Tự nâng cao ý thức pháp luật là nhiệm vụ khó khăn, đòi hỏi cao về vốn tri thức, ý chí và nghị lực..., đồng thời, cũng đòi hỏi cao về phương pháp. Vì thế, cần có biện pháp giúp đỡ, hỗ trợ thường xuyên đối với cán bộ chính quyền cơ sở tự nâng cao ý thức pháp luật.

Cán bộ cần nâng cao khả năng vận dụng tri thức pháp luật, tự phát triển, hoàn thiện phẩm chất, nhân cách trong thực tiễn hoạt động của mình. Điều này đòi hỏi mỗi cá nhân phải tự xác định tốt thái độ, trách nhiệm và đánh giá được mặt mạnh, mặt yếu của mình, kiên trì rèn luyện với tinh thần “khổ luyện thành tài”, vượt lên hoàn cảnh, tìm ra các biện pháp rèn luyện phù hợp để không ngừng nâng cao tri thức pháp luật, củng cố thái độ, tình cảm, niềm tin đối với pháp luật.

Có niềm tin vững chắc vào công lý, tin tưởng tuyệt đối vào tính nghiêm minh của luật pháp, có nhận thức và hiểu biết đúng đắn về các hành vi pháp luật thì chủ thể luôn có ý thức bảo vệ nhà nước và pháp luật.

Năm là, phát huy tinh thần trách nhiệm trong việc tự nâng cao ý thức pháp luật qua các nhiệm vụ cụ thể, các tình huống pháp luật đặt ra với yêu cầu phải giải quyết

Các báo cáo viên, tuyên truyền viên khi tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật cần xây dựng những nội dung, tình huống pháp luật giả định sát với yêu cầu, điều kiện hoạt động, công tác của cán bộ chính quyền cơ sở để phát huy khả năng tự học, tự bồi dưỡng các kiến thức pháp luật. Tiến hành nhiều nội dung hoạt động thực tiễn phong phú, thường xuyên như: các bài tập thực hành, luyện tập kỹ năng xử lý các tình huống thực tiễn... góp phần đắc lực cho công tác rèn luyện và tự rèn luyện nâng cao ý thức pháp luật của cán bộ.

Lãnh đạo, người đứng đầu cấp ủy, chính quyền cơ sở cần giúp đỡ cán bộ hình thành những phương pháp tự nâng cao ý thức pháp luật phong phú, phù hợp. Trong đó, cần chú trọng phương pháp tự phê bình và phê bình, giúp cán bộ phát huy mặt mạnh, sớm phát hiệu mặt yếu để có hướng sửa chữa kịp thời.

Chế độ tự phê bình và phê bình là cách thức cơ bản để củng cố tình cảm, niềm tin vào pháp luật. Lãnh đạo, người đứng đầu chính quyền cơ sở cần có kế hoạch và định hướng đúng đắn về nội dung, hình thức, phương pháp cho công tác tự nâng cao ý thức pháp luật của cán bộ; sâu sát, tỉ mỉ trong theo dõi nắm bắt, nhắc nhở đối với việc tự rèn luyện nâng cao ý thức pháp luật của cán bộ.

Đánh giá chuẩn xác tinh thần, thái độ, trách nhiệm cũng như chất lượng rèn luyện; biểu dương, khen thưởng, tổ chức rút kinh nghiệm kịp thời để định hướng, tạo động lực nâng cao chất lượng tự rèn luyện cho cán bộ. Cần thường xuyên phát động, kiểm tra, đôn đốc phong trào tự rèn luyện trong cơ quan, đơn vị, hướng dư luận tích cực ủng hộ, cổ vũ phong trào. Đồng thời, đấu tranh, phê phán những thái độ, hành vi thiếu tích cực trong tự nâng cao ý thức pháp luật ở cơ sở.

Người đứng đầu, cán bộ cấp trên ở cơ sở phải là tấm gương mẫu mực, tiêu biểu trong tự nâng cao ý thức pháp luật để cán bộ cấp dưới noi theo, nhằm khích lệ tinh thần tự giác, xây dựng phong trào rèn luyện ở cơ sở.

Cơ sở vật chất, các phương tiện, thiết bị là thành phần không thể thiếu trong quá trình tự nâng cao ý thức pháp luật của cán bộ. Do đó, lãnh đạo chính quyền cấp cơ sở cần phát huy cao nhất khả năng hiện có về phương tiện, thiết bị phục vụ cho việc tự học tập, rèn luyện nâng cao ý thức pháp luật của cán bộ sát với sự phát triển của thực tiễn đời sống xã hội ở địa phương.

Sáu là, xử lý nghiêm cán bộ có hành vi tiêu cực, vi phạm pháp luật để bảo đảm tính nghiêm minh của pháp luật, vừa răn đe đối với cán bộ có ý định vi phạm

Việc phát hiện kịp thời các hành vi vi phạm pháp luật của cán bộ chính quyền cơ sở đòi hỏi sự nỗ lực của các cấp lãnh đạo và các cơ quan chức năng. Khi phát hiện các hành vi tiêu cực, vi phạm pháp luật của cán bộ thì việc xử lý không có vùng cấm, không có ngoại lệ. Việc xử lý nghiêm minh cán bộ vi phạm pháp luật, làm trong sạch đội ngũ, xây dựng đội ngũ cán bộ trong sạch, vững mạnh góp phần cảnh tỉnh, răn đe, là bài học cho người khác để tránh mắc sai lầm, tránh vấp ngã. Việc làm này tạo niềm tin rất lớn cho nhân dân vào tính nghiêm minh của pháp luật và củng cố quyết tâm xây dựng Đảng, hệ thống chính trị cơ sở trong sạch, vững mạnh.

Xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam, pháp luật cùng các đạo luật và bộ luật giữ vị trí tối thượng trong điều chỉnh các quan hệ xã hội. Thực tế, “luật pháp muốn có hiệu lực, hiệu quả thì ngoài sức mạnh của công quyền, bằng cưỡng chế thì còn cần huy động cả sức mạnh của tư tưởng và tinh thần, pháp luật phải được con người nhận thức như là cái cần thiết và có cơ sở, phải tạo niềm tin và sự kính trọng đối với pháp luật”⁽²⁾. Đội ngũ cán bộ cấp cơ sở, đặc biệt là cán bộ chính quyền là những người trực tiếp thực thi pháp luật ở cơ sở, là người đại diện cho cơ quan công quyền trước nhân dân. Vì thế, quá trình vận dụng sáng tạo những hiểu biết pháp luật trong giải quyết công việc của cán bộ chính quyền cơ sở có đem lại hiệu quả hay không là do đội ngũ này quyết định.

_________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 540 (tháng 02-2023)

Ngày nhận bài: 29-01-2023; Ngày bình duyệt: 16-02-2023; Ngày duyệt đăng: 21-02-2023.

(1), (2) Hoàng Thị Kim Quế: Các yếu tố tác động đến thực hiện pháp luật của công dân ở nước ta hiện nay, Tạp chí Khoa học, Đại học quốc gia Hà Nội: Luật học, t.31, số 3-2015, tr.30-31, 28.

TS TRẦN THÙY LINH

Trường Đại học Công nghệ Thông tin và Truyền Thông,

Đại học Thái Nguyên