1. Phát triển nền kinh tế thị trường là một bước đi tất yếu để đi lên chủ nghĩa xã hội

Chủ nghĩa Mác - Lênin khẳng định xã hội tồn tại và phát triển được là nhờ sản xuất vật chất, lịch sử của xã hội trước hết là lịch sử phát triển của sản xuất vật chất. Lênin khẳng định: Chủ nghĩa xã hội là sản phẩm của nền đại công nghiệp cơ khí⁽¹⁾. Và nếu “không có kỹ thuật tư bản chủ nghĩa quy mô lớn được xây dựng trên những phát minh mới nhất của khoa học hiện đại... thì không thể nói đến chủ nghĩa xã hội được”⁽²⁾. Thực tế cho thấy, với mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung, nền kinh tế nước ta đã đạt nhiều thành tựu, đáp ứng yêu cầu của giai đoạn chiến tranh, bảo vệ nền độc lập dân tộc, thống nhất đất nước. Tuy nhiên, sau khi thống nhất đất nước, cả nước đi lên CNXH, mô hình kinh tế kế hoạch hóa, tập trung, quan liêu, bao cấp của Việt Nam đã bộc lộ nhiều nhược điểm, yếu kém trên tất cả các mặt như sản xuất đình đốn, thương mại trì trệ, năng suất lao động thấp, tốc độ tăng trưởng kinh tế rất thấp, lực lượng sản xuất lạc hậu... làm cho đời sống nhân dân vô cùng khó khăn. Trước tình trạng nền kinh tế lạc hậu, chậm phát triển như vậy, Đảng Cộng sản Việt Nam đã vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin vào thực tiễn nước ta. Đó là sự từ bỏ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu, bao cấp để chuyển sang nền kinh tế thị trường định hướng XHCN. Xuất phát điểm của tiến trình đó là việc đổi mới tư duy của Đảng ở Đại hội VI (1986), trong đó có đổi mới tư duy và nhận thức về mô hình kinh tế Việt Nam. Qua gần 30 năm đổi mới, mô hình kinh tế Việt Nam đã từng bước phát triển, ngày càng thể hiện rõ tính chất thị trường hơn. Tư duy và nhận thức về nền kinh tế thị trường định hướng XHCN được liên tục đổi mới và ngày càng phát triển.

Từ chỗ phủ định nền kinh tế thị trường, Đảng ta đã nhận ra rằng phát triển nền kinh tế thị trường là một tất yếu khách quan và nền kinh tế thị trường là sản phẩm và là thành quả phát triển của văn minh nhân loại. Không có bất kỳ một quốc gia nào muốn phát triển, giàu mạnh được mà không lựa chọn phát triển nền kinh tế thị trường. Phát triển nền kinh tế thị trường là nền tảng để giải phóng và khơi thông mọi nguồn lực, tiềm năng và sáng tạo cho phát triển. Phát triển nền kinh tế thị trường là một bước đi tất yếu và là phương tiện không thể thiếu để cho nhân loại đi đến giàu có và phồn vinh. Với những kết quả đạt được của gần 30 năm đổi mới ở Việt Nam, có thể khẳng định phát triển nền kinh tế thị trường là một hướng đi đúng đắn.  

Điểm lược lại những đổi mới về tư duy lý luận của Đảng ta trong gần 30 năm đổi mới, có thể thấy lý luận về mô hình kinh tế đã được đổi mới liên tục theo thời gian. Tư duy đổi mới về kinh tế của Đảng được bắt đầu từ việc chấp nhận phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước. Nhờ đó, đã tạo ra xung lực mới cho sự phát triển và đã làm cho nền kinh tế từ nghèo khó từng bước được cải thiện và khởi sắc đi lên. Đến Đại hội X của Đảng (2006), 5 thành phần kinh tế: kinh tế nhà nước, kinh tế tập thể, kinh tế tư nhân (cá thể, tiểu chủ, tư bản tư nhân), kinh tế tư bản nhà nước và kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài⁽³⁾ được xác lập trong nền kinh tế nước ta. Vị trí, vai trò của từng thành phần kinh tế trong nền kinh tế quốc dân đã được nhận thức rõ ràng và xác định cụ thể. So với nội dung trong Cương lĩnh năm 1991, tư duy và nhận thức lý luận kinh tế được đổi mới ở Đại hội X của Đảng thể hiện trong việc xác định đặc trưng kinh tế của CNXH, đó là: “có nền kinh tế phát triển cao, dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất”⁽⁴⁾. Tiếp theo đó, Đại hội XI của Đảng (2011) đã phát triển và hoàn thiện thêm một bước đặc trưng kinh tế của CNXH so với trước đó: “Xã hội xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựnglà một xã hội: ....có nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp;...”⁽⁵⁾ . Tư duy mới ở đây được phát triển phù hợp với nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, nền kinh tế không bị gò bó, cứng nhắc vào một loại hình sở hữu về tư liệu sản xuất mà quan tâm vào bản chất bên trong của nó, chính là quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp. Đảng ta xác định nền kinh tế “với nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, hình thức tổ chức kinh doanh và hình thức phân phối. Các thành phần kinh tế hoạt động theo pháp luật đều là bộ phận hợp thành quan trọng của nền kinh tế, bình đẳng trước pháp luật, cùng phát triển lâu dài, hợp tác và cạnh tranh lành mạnh. Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo. Kinh tế tập thể không ngừng được củng cố và phát triển. Kinh tế nhà nước và kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân. Kinh tế tư nhân là một trong những động lực của nền kinh tế. Kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài được khuyến khích phát triển. Các hình thức sở hữu hỗn hợp và đan kết với nhau hình thành các tổ chức kinh tế đa dạng ngày càng phát triển”⁽⁶⁾. 

Bước tiến mới trong tư duy và nhận thức về nền kinh tế thị trường định hướng XHCN chính là khẳng định sự “bình đẳng” và “phát triển lâu dài” của các thành phần kinh tế và khẳng định việc thực hiện chế độ phân phối chủ yếu theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế và theo mức đóng góp vốn cùng các nguồn lực khác và phân phối thông qua hệ thống an sinh xã hội, phúc lợi xã hội”. Đồng thời, Đảng ta khẳng định phát triển kinh tế là trung tâm, xây dựng cơ cấu kinh tế có hiệu quả và bền vững.

Sự phát triển nhận thức lý luận và tư duy về nền kinh tế thị trường ở nước ta đã và đang được thể hiện ở các chính sách kinh tế, chính sách đối ngoại, đất nước ta ngày càng hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới. Bên cạnh những thành tựu to lớn về phát triển kinh tế - xã hội từ khi đổi mới đến nay, những thành tựu trong việc hợp tác kinh tế, chính trị, ngoại giao... với các nước trên thế giới càng khẳng định việc lựa chọn phát triển nền kinh tế thị trường ở nước ta là sáng suốt, hợp quy luật. Có thể khẳng định rằng phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở nước ta hiện nay là một lựa chọn tất yếu và không có cách lựa chọn khác để đi lên CNXH. Kinh tế thị trường là phương thức phát triển kinh tế năng động và hiệu quả đối với các quốc gia biết cách sử dụng và vận hành nó. Có nhiều mô hình phát triển nền kinh tế thị trường (mô hình kinh tế thị trường kiểu TBCN, các nước phương Tây, Mỹ, Nhật Bản... hay mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN) và mỗi quốc gia cần lựa chọn cho mình mô hình tối ưu nhất. Kinh tế thị trường cũng có ở nhiều tầng nấc khác nhau: nền kinh tế thị trường hiện đại, phát triển; nền kinh tế thị trường còn nhiều bất cập, kém phát triển; nền kinh tế thị trường tự do; nền kinh tế thị trường có sự quản lý của nhà nước, nền kinh tế hỗn hợp... Đích hướng tới của nền kinh tế thị trường nước ta chính là nền kinh tế thị trường hiện đại định hướng XHCN, là một nền kinh tế thị trường năng động, hiệu quả, bảo đảm cho dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

2. Đột phá tư duy kinh tế để nền kinh tế thị trường định hướng XHCN thực sự phát huy hiệu quả

Trong những năm gần đây, năng lực cạnh tranh của nước ta chậm được cải thiện. Tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế cũng đã chậm lại. Xã hội có không ít vấn đề bức xúc. Một trong những nguyên nhân là động lực mà những cải cách trước đây tạo ra đã không còn đủ mạnh để thúc đẩy phát triển. Đây là lúc chúng ta cần có thêm động lực để lấy lại đà tăng trưởng nhanh và phát triển bền vững. Nguồn động lực đó phải đến từ Đổi mới thể chế và phát huy mạnh mẽ quyền làm chủ của Nhân dân”⁽⁷⁾.

Để động lực của phát triển có thể đến được từ đổi mới thể chế như lời của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng trong Thông điệp đầu năm 2014, thì điều đầu tiên phải bàn đến chính là tiếp tục đẩy mạnh đổi mới tư duy, trong đó cần đổi mới mạnh mẽ tư duy về kinh tế để nền kinh tế thực sự năng động và hiệu quả. Việc nhận thức đúng đắn về nền kinh tế thị trường định hướng XHCN là một chìa khóa đột phá cho sự phát triển. Toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng làm cho thế giới đang ngày một xích lại gần nhau hơn, và đang thu hút các quốc gia, các nền kinh tế vào quỹ đạo nền kinh tế thị trường, mà ở đó, sở hữu tư nhân đóng vai trò quan trọng, thị trường và cơ chế thị trường quyết định sự phân bổ nguồn lực và cung cấp các thông tin, phi tập trung hóa là đặc trưng quan trọng trong việc ra quyết định, vật chất là động lực chủ yếu để thúc đẩy các thành viên.

Nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam chính là nền kinh tế thị trường hiện đại, ở đó có sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và với mục tiêu phấn đấu là xây dựng một đất nước XHCN. Điều này có nghĩa là những yếu tố thị trường của nền kinh tế thị trường hiện đại cần phải có thì đều được phát huy và phát triển ở mức cao như tính tích cực của nền kinh tế thị trường, năng động và hiệu quả, đồng thời nền kinh tế thị trường cần có sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam để hạn chế các mặt trái tiêu cực của nền kinh tế thị trường, cũng như những tác động làm cho các quan hệ kinh tế thay đổi về cách thức và phương thức mới theo hướng phát triển tốt hơn, hiệu quả hơn. Đồng thời, trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN có cơ chế phân phối hiệu quả và công bằng, thể hiện sự ưu việt của CNXH. 

Như vậy, để nền kinh tế thị trường định hướng XHCN phát triển, cần phải tạo lập một môi trường kinh doanh thông thoáng, hòa nhập với thị trường thế giới. Nền kinh tế thị trường ở đó không có sự phân biệt đối xử đối với các đối tượng và chủ thể trên thị trường đó. Và để được như vậy thì kinh tế nhà nước và kinh tế hợp tác cũng cần được xem như mọi thành phần kinh tế khác, được đối xử bình đẳng, không có sự ưu tiên hay phân biệt. Các khu vực kinh tế đều là bộ phận hợp thành của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, hoạt động bình đẳng, đúng pháp luật, được luật pháp bảo vệ và khuyến khích phát triển như nhau.

Như vậy, cần đột phá tư duy về kinh tế. Cần đặt ra nhiệm vụ xây dựng một nền kinh tế bảo đảm được các yếu tố sống còn như năng động, hiệu quả và xây dựng CNXH. Để có được điều đó, việc đầu tiên là cần xây dựng được một thể chế kinh tế, trong đó nền kinh tế thị trường được phát huy tối đa tính ưu việt, tích cực và định hướng XHCN được khẳng định rõ nét, cụ thể, không trừu tượng. Đột phá tư duy kinh tế ở đây được bắt đầu bằng một triết lý phát triển là xây dựng một thể chế kinh tế bảo đảm: “Đảng mạnh, Nhà nước hiệu quả và thị trường năng động”.

Để có một nền kinh tế thị trường định hướng XHCN phát triển, đòi hỏi phải có môi trường công khai, minh bạch, Đảng thực sự trong sạch, vững mạnh, là chỗ dựa, là niềm tin của nhân dân và của cả dân tộc, có đủ năng lực lãnh đạo nhân dân, đưa dân tộc ta đi đến thắng lợi cuối cùng, có bộ máy nhà nước tinh gọn, đủ năng lực điều hành và quản lý nền kinh tế, đưa nền kinh tế đạt được tốc độ tăng trưởng cao, chất lượng và hiệu quả, giải quyết tốt những vấn đề xã hội, bảo đảm nền kinh tế phát triển bền vững một cách thật sự.

Thực tế cho thấy, không phải nền kinh tế thị trường nào cũng đưa đến thành công, mà chỉ những nền kinh tế thị trường có thể chế kinh tế ưu việt mới có thể giúp cho nền kinh tế đó giàu mạnh. Đó chính là điều khẳng định thể chế kinh tế đóng vai trò quyết định cho sự thành hay bại, cho sự giàu mạnh hay nghèo đói của một nước. Thực tiễn cho thấy, để một đất nước có thể phát triển nhanh và giàu mạnh, cần có một thể chế tối ưu, trong đó có thể thế kinh tế chất lượng. Chất lượng thể chế có tầm quan trọng hàng đầu đối với sự phát triển của mỗi nước. Nền kinh tế thị trường định hướng XHCN là một nền kinh tế có thể chế kinh tế tối ưu nhất, bảo đảm cho các yếu tố thị trường phát triển đầy đủ, bảo đảm sự phân bổ nguồn lực được thực hiện triệt để theo cơ chế thị trường và hàm chứa đầy đủ tính ưu việt của CNXH. So với thực tế hiện nay, cần đổi mới tư duy kinh tế nhiều hơn nữa, đột phá trong tư duy kinh tế, lấy hiệu quả và lợi ích của cả đất nước, cả dân tộc làm thước đo chính cho mọi quyết sách, theo đúng quy định của Hiến pháp năm 2013, Nhà nước là của dân, do dân và vì dân.

___________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 2-2015

(1) Xem PGS,TS Nguyễn Thanh Tuấn: C.Mác, V.I. Lênin với chủ nghĩa xã hội trong thời đại ngày nay, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2009.

(2) V.I. Lênin: Toàn tập, t.36, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr.368.

 (3), (4) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ  X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr.83, 68.

(5), (6) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ  XI, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011. tr.70, 73- 74.

(7) Thông điệp năm mới của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng, chinhphu.vn, ngày 1-1-2014.

PGS,TS Lê Quốc Lý

Phó Giám đốc Học viện

Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh