Thời đại là một khái niệm dùng để phân kỳ lịch sử, phân biệt những nấc thang phát triển của xã hội loài người. Trong lịch sử nhận thức của nhân loại đã có nhiều cách phân kỳ và cách hiểu về thời đại, có thể khái quát thành 3 cách phân chia chính như sau:

Một là, cách phân chia thời đại dựa trên những tiêu chí kỹ thuật như thời đại đồ đá, thời đại đồ đồng, thời đại cối xay gió, thời đại máy hơi nước, thời đại tên lửa, vũ trụ và thời đại tin học...

Hai là, phân chia dựa vào những yếu tố đặc thù của xã hội như thời kỳ (thời đại) mông muội, dã man, gia trưởng, văn minh.

Ba là, phân chia thời đại theo nền văn minh, như văn minh phương Tây, văn minh Khổng giáo (Nho giáo), văn minh Nhật Bản, văn minh Mỹ - Latinh, văn minh châu Phi. Cũng có quan điểm chia lịch sử loài người thành 3 nền văn minh kế tiếp nhau tương ứng với các thời đại: văn minh nông nghiệp, văn minh công nghiệp và văn minh hậu công nghiệp.

Nhìn chung, những cách phân chia nêu trên đều có sự khái quát cao, đều dựa vào những căn cứ và có những yếu tố hợp lý nhất định, nhưng tất cả đều là cách nhìn phiến diện, mới chỉ nhấn mạnh được một vài khía cạnh của sức sản xuất, không chỉ ra được tính chất tổng hòa của đời sống xã hội và đặc biệt là không nêu được động lực chính của sự phát triển lịch sử xã hội.

Theo Mác và Ăngghen, lịch sử phát triển xã hội loài người cho đến thế kỷ XIX là các hình thái: cộng sản nguyên thủy; chiếm hữu nô lệ; phong kiến; tư bản chủ nghĩa và rút ra kết luận là hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa tất yếu sẽ thay thế hình thái kinh tế - xã hội tư bản chủ nghĩa.

1. Quan điểm của Lênin về thời đại

Trên cơ sở thời đại theo sự phân kỳ lịch sử là sự phát triển kế tiếp nhau của các hình thái kinh tế - xã hội do C.Mác và Ph.Ăngghen nêu ra, V.I.Lênin đã bảo vệ và  phát triển nội dung lý luận này trong điều kiện, hoàn cảnh mới của thế giới những năm đầu thế kỷ XX. V.I.Lênin gọi đây là thời đại đế quốc chủ nghĩa, với đầy nguy cơ chiến tranh thế giới khốc liệt giữa các thế lực đế quốc với nhau. Người cho rằng, cần phân kỳ lịch sử thành những giai đoạn ngắn hơn, làm cách mạng phải biết “bắc những chiếc cầu dẫn”⁽¹⁾qua từng giai đoạn lịch sử đó để thúc đẩy lịch sử phát triển. V.I.Lênin đã cụ thể hóa mỗi thời đại lịch sử lớn theo cách phân kỳ hình thái kinh tế - xã hội của C.Mác và Ph.Ăngghen thành nhiều thời kỳ nhỏ, tương ứng với từng giai đoạn nhất định.

Tuy nằm trong một hình thái kinh tế - xã hội, các giai đoạn (thời kỳ) này khác nhau căn bản về đặc điểm, bối cảnh lịch sử, động lực, nội dung, tính chất và phương hướng vận động. V.I.Lênin nêu rõ, sự chuyển biến từ hình thái kinh tế - xã hội này sang hình thái kinh tế - xã hội khác cao hơn, tiến bộ hơn, không diễn ra một cách tự phát mà phải thông qua hoạt động của con người, hoạt động của giai cấp tiên tiến và những lực lượng cách mạng.

V.I.Lênin vận dụng phương pháp luận thời đại trong phân tích tình hình thời cuộc, hoạch định chiến lược cho cách mạng. Với phương pháp biện chứng, V.I.Lênin nhận định các cuộc chiến tranh đế quốc sẽ  là “đêm trước của cách mạng vô sản” và chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước sẽ là “phòng chờ của chủ nghĩa xã hội”⁽²⁾. Bởi vậy, Người đã bổ sung nhận thức về thời đại ngày nay là thời đại đế quốc chủ nghĩa và cách mạng vô sản. Sau thắng lợi của Cách mạng Tháng Mười Nga, V.I.Lênin lại phân tích tình hình thế giới và rút ra nhận định: nhân loại đã bắt đầu một thời đại mới, thời đại quá độ từ CNTB lên CNXH.

2. Nội dung thời đại ngày nay

Kế tục phương pháp luận của V.I.Lênin, các lực lượng cách mạng và phong trào cộng sản, công nhân quốc tế, trong đó có Đảng Cộng sản Việt Nam, đã bổ sung, phát triển nhận thức, quan niệm, quan điểm về thời đại ngày nay, được thể hiện một cách tập trung nhất trong Tuyên bố của Hội nghị quốc tế các đảng cộng sản và công nhân tại Mátxcơva (1960). Tuyên bố chung của Hội nghị nêu rõ: “Thời đại chúng ta mà nội dung chủ yếu là sự quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội mở đầu bằng Cách mạng xã hội chủ nghĩa Tháng Mười vĩ đại, là thời đại cách mạng xã hội chủ nghĩa và cách mạng giải phóng dân tộc, là thời đại chủ nghĩa đế quốc bị thủ tiêu, là thời đại ngày càng có thêm nhiều dân tộc tiến lên con đường xã hội chủ nghĩa, là thời đại thắng lợi của chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản trên phạm vi toàn thế giới”⁽³⁾. 

Sau khi chế độ XHCN ở các nước Đông Âu và Liên Xô sụp đổ, các thế lực thù địch lợi dụng sự kiện này để dấy lên một chiến dịch công kích, xuyên tạc chủ nghĩa Mác - Lênin, bài bác những luận điểm cơ bản nhất về thời đại hòng làm tiêu tan lý tưởng cộng sản trong tâm trí nhân loại. Nhưng ở một góc độ khác, quá trình cải cách, đổi mới CNXH trên thế giới từ những thập niên cuối thế kỷ XX trở lại đây; những cuộc khủng hoảng liên tiếp của chủ nghĩa tự do tư bản chủ nghĩa và sự xuất hiện của cao trào cánh tả Mỹ - Latinh, trong đó có khuynh hướng CNXH thế kỷ XXI... đã phản ánh tính chất quá độ của thời đại không thay đổi.

Trong rất nhiều diễn biến lớn của thế giới, có thể nói đến ba hiện tượng nổi bật: Một là,sự phát triển bùng nổ của khoa học và công nghệ, nhất là khoa học công nghệ viễn thông với internet toàn cầu, tạo ra một nền văn minh mới - văn minh trí tuệ, đồng thời tạo cơ sở thuận lợi cho sự phát triển sức sản xuất, trước hết là đẩy mạnh sức sản xuất TBCN. Hai là, toàn cầu hóa mọi mặt đời sống xã hội, dẫn đến thế giới hình thành một thị trường chung trên nhiều phương diện, đặc biệt là thị trường tài chính tiền tệ. Ba là, những diễn biến mới trong lòng CNTB, tạo nên sự phát triển không bình thường giữa quan hệ sản xuất với phương thức phân phối, dẫn đến những khủng hoảng không thể tránh khỏi.

3. Ý nghĩa của việc xác định thời đại đối với cách mạng Việt Nam

Nguyễn Ái Quốc là người nhận thức và vận dụng sáng tạo lý luận thời đại của Lênin vào điều kiện, hoàn cảnh của Việt Nam. Người tìm thấy ở chủ nghĩa Lênin sự quan tâm, bênh vực các dân tộc thuộc địa, các dân tộc đang chịu sự áp bức, bóc lột của thực dân, đế quốc. Người nhận thức, Cách mạng Tháng Mười Nga đã mở ra một thời đại mới mà trong đó, một dân tộc nhỏ, thuộc địa có thể tự mình giải phóng với sự giúp đỡ của các cuộc cách mạng đi trước. Nguyễn Ái Quốc không chỉ tìm được con đường cứu nước mà còn trang bị cho mình một nhân sinh quan mới, tìm thấy con đường phát triển của một đất nước còn lạc hậu, kém phát triển như Việt Nam.

Từ những nhận thức đúng đắn và sáng tạo về thời đại mới, Hồ Chí Minh phát huy chủ nghĩa dân tộc chân chính gắn với chủ nghĩa quốc tế chân chính nhằm tổ chức cuộc đấu tranh trường kỳ, anh dũng để giành độc lập dân tộc, thống nhất Tổ quốc, đưa đất nước ta phát triển theo định hướng XHCN. Với Hồ Chí Minh, con đường đi lên CNXH ở những nước chưa phát triển như Việt Nam, không chỉ là đấu tranh giai cấp mà trước hết và trên hết phải tạo ra công ăn việc làm cho người lao động, làm sao cho dân giàu, nước mạnh, nhân dân được tự do, hạnh phúc. Ðó là con đường phấn đấu lâu dài, gian khổ, liên tục trên mọi phương diện từ kinh tế, chính trị đến văn hóa và xã hội, y tế và giáo dục. Có thể nói, trong bối cảnh thế giới đang có những diễn biến phức tạp, đan xen những thời cơ và thử thách, những tiêu cực và tích cực, những nghịch lý... thì ý nghĩa và giá trị về lý luận thời đại của Lênin được Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh  vận dụng sáng tạo vào cách mạng Việt Nam càng được tỏa sáng hơn bao giờ hết.

Việc xác định đúng đắn về thời đại có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với công tác lý luận của Đảng. Nhận thức đúng đắn tính chất của thời đại có ý nghĩa to lớn về lý luận và thực tiễn để tránh sai lầm về quan điểm, phương pháp đánh giá, không đưa ra quá sớm những khẳng định, những kết luận cụ thể với tương lai mà hiện nay mới chỉ dự đoán; tránh được việc lấy đặc điểm trong giai đoạn lịch sử cụ thể nào đó làm đặc trưng cho cả một giai đoạn lịch sử dài.

Vấn đề đặt ra cho công tác lý luận và thực tiễn của Đảng hiện nay là: khẳng định hay phủ nhận tính tất yếu của thời kỳ quá độ lên CNXH trong thời đại ngày nay. Để khẳng định thời đại ngày nay vẫn là thời đại quá độ từ CNTB lên CNXH trên phạm vi toàn thế giới, rõ ràng cần nghiên cứu sâu sắc một loạt vấn đề như: đặc điểm, đặc trưng của thời đại ngày nay; tình hình, đặc điểm của thế giới trong giai đoạn hiện nay; xu hướng phát triển hay tương lai, triển vọng của CNXH, của phong trào XHCN trong thế kỷ XXI; đặc điểm, đặc trưng của CNTB hiện đại; những tiền đề về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của CNXH trong lòng xã hội tư bản hiện đại; khả năng, triển vọng tiến lên CNXH của các nước đang phát triển,...  Đồng thời, cần chỉ ra rằng sự sụp đổ của CNXH hiện thực ở cuối thế kỷ XX chỉ là sự thoái trào tạm thời của phong trào XHCN, không mang ý nghĩa quyết định đến xu hướng phát triển tất yếu của thời đại ngày nay.

Hiện nay, Việt Nam đang tiếp tục quá độ lên CNXH trong điều kiện CNXH không còn là một hệ thống; xu thế toàn cầu hóa đang gia tăng mạnh mẽ, tác động đến mọi quốc gia, làm cho quan hệ giữa các quốc gia thay đổi, lợi ích đan xen, ràng buộc, tùy thuộc lẫn nhau; sự phát triển của cách mạng khoa học - công nghệ và thông tin làm thế giới “gần nhau” hơn... Do vậy, bối cảnh, điều kiện cho việc thực hiện sự quá độ lên CNXH, bỏ qua chế độ TBCN cũng mang nhiều đặc điểm mới, cần được nghiên cứu, làm rõ, bởi điều đó cũng sẽ tác động, quy định hình thức, bước đi trong quá trình quá độ lên CNXH. Bỏ qua chế độ TBCN không có nghĩa là phủ định sạch trơn, mà có thể chỉ là bỏ qua việc xác lập vị trí thống trị của quan hệ sản xuất TBCN và đương nhiên cả thượng tầng kiến trúc TBCN. Bởi vậy, phải vận dụng và tiếp thu những thành tựu khoa học và công nghệ, cũng như kinh nghiệm quản lý, điều hành sản xuất, xã hội,... của CNTB để phát triển nhanh, rút ngắn và vững bước đi lên CNXH.

Xác định đúng về thời đại có ý nghĩa là một trong những cơ sở lý luận và thực tiễn hàng đầu, quan trọng nhất cho Đảng, Nhà nước Việt Nam hoạch định đường lối, chính sách đối nội và đối ngoại.Đảng ta đã phát triển một cách đúng đắn nhận thức về thời đại ngày nay, nhất là đã nắm bắt kịp thời giai đoạn hiện nay của thời đại trên hàng loạt diễn biến quan trọng nhất:

Trước hết, cách mạng khoa học - công nghệ và kinh tế tri thức đang làm thay đổi  sâu sắc nền sản xuất vật chất, tác động mạnh mẽ đến cơ cấu xã hội, làm biến đổi các giá trị văn hóa, tinh thần, tư tưởng, làm đảo lộn tương quan lực lượng trong cục diện thế giới...

Thứ hai, toàn cầu hóa là một nhân tố bổ sung nội dung, đặc điểm mới của thời đại ngày nay. Về mặt bản chất, toàn cầu hóa là tất yếu lịch sử do trình độ phát triển cao của lực lượng sản xuất quyết định và nó hướng tới một thế giới như một chỉnh thể thống nhất, công bằng.

Thứ ba, nhận thức được quy luật là yêu cầu hàng đầu đối với việc nghiên cứu về thời đại, nhưng hoàn toàn chưa đủ nếu không tiếp tục nghiên cứu các xu thế lịch sử. Các xu thế lịch sử là yếu tố rất “động”, chịu sự tác động, chi phối, quyết định của hàng loạt quá trình vật chất, kỹ thuật, kinh tế, xã hội, văn hóa, tư tưởng, chính trị... vừa mang tính tất yếu khách quan, vừa chứa đựng tính tình thế do các nhân tố chủ quan đem lại. Mỗi xu thế là sản phẩm của một hoàn cảnh lịch sử cụ thể và nó luôn luôn tồn tại cùng với một hoặc nhiều phản xu thế, tạo nên bức tranh sinh động của thực tiễn. Xu thế (và phản xu thế) hiện hữu trong khoảng thời gian tương đối ngắn, thậm chí rất ngắn, buộc các chủ thể chính trị phải nhận biết, tận dụng kịp thời, hiệu quả. Không làm được điều này, rất dễ rơi vào nguy cơ mất phương hướng, lỡ nhịp, tụt hậu.

Thứ tư, sự tồn tại của những vấn đề toàn cầu cũng làm cho thế giới đương đại khác với thế giới trước kia. Chiến tranh thế giới, chủ nghĩa khủng bố quốc tế, nạn bùng nổ dân số, thảm họa môi trường sinh thái và các dịch bệnh hiểm nghèo là những vấn đề toàn cầu hàng đầu hiện nay, vượt khỏi tầm kiểm soát của một quốc gia, một chủ thể quốc tế riêng biệt. Chưa bao giờ, cuộc đấu tranh vì các lợi ích giai cấp, lợi ích dân tộc lại phải chịu sự ràng buộc với cuộc đấu tranh vì những lợi ích toàn cầu như ở giai đoạn hiện nay của thời đại.

Đảng ta vừa tiếp tục khẳng định đi lên CNXH là một tất yếu vì đó là quy luật của tiến bộ xã hội; vừa nhạy bén tập trung nghiên cứu, đánh giá các vấn đề trọng yếu của giai đoạn hiện nay của thời đại. Cụ thể là:

Thế giới ngày nay được nhận thức, đánh giá một cách đầy đủ, toàn diện hơn,nhưng cũng luôn tiềm ẩn nhiều diễn biến phức tạp, bất trắc khó lường.

Thế giới ngày nay được nhận thức như môi trường tồn tại của các quốc gia dân tộc.

Trật tự thế giới mới đang trong quá trình hình thành, tạo nên một cục diện đa cực, đa trung tâm với nhiều chuyển động địa chiến lược đa dạng, đa chiều, gây ra nhiều bất lợi cho các nước đang phát triển.

Quan hệ giữa các nước lớn trong cục diện thế giới hiện nay đang trong quá trình xác lập, liên tục có biến động nhưng mang đặc điểm bao trùm là vừa hợp tác nhiều mặt, vừa cạnh tranh gay gắt và sẵn sàng thỏa hiệp với nhau.

Quá trình nhận thức về thời đại và thế giới ngày nay của Đảng ta thể hiện sự vận dụng sáng tạo quan điểm, phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh vào nghiên cứu một thế giới cụ thể với hàng loạt diễn biến, sự kiện, vấn đề đặc thù trong những bước vận động quanh co của lịch sử. Quá trình nhận thức này tạo dựng một trong những cơ sở lý luận và thực tiễn hàng đầu, quan trọng nhất cho Đảng, Nhà nước hoạch định đường lối, chính sách đối nội và đối ngoại; và đó cũng là tiền đề cho những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử của công cuộc đổi mới gần 30 năm qua .

________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 4-2015

(1) V.I.Lênin: Toàn tập,t.36, Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, 1976, tr.171.

(2) V.I.Lênin: Toàn tập,t.34, Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, 1976, tr.258.

(3) Văn kiện Hội nghị đại biểu các Đảng Cộng sản và công nhân quốc tế năm 1960, Tư liệu Học viện Nguyễn Ái Quốc, 1982, tr.60. 

PGS,TS Thái Văn Long

Viện Quan hệ quốc tế,

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh