Trong mọi thời đại, nguồn tài nguyên, của cải đích thực và quý giá nhất của mỗi quốc gia chính là con người. Vì vậy, mục đích phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia, xét đến cùng, phải vì con người, cho con người, tạo môi trường thuận lợi để con người có cơ hội phát huy mọi năng lực sáng tạo, có cuộc sống hạnh phúc. Trong suốt quá trình lãnh đạo cách mạng giải phóng dân tộc và xây dựng CNXH, Đảng Cộng sản Việt Nam nhận thức rõ vai trò đặc biệt quan trọng của nhân tố con người với tính cách là động lực của sự phát triển xã hội, của sự nghiệp xây dựng xã hội XHCN.

Đảng ta khẳng định: nguồn lực quý báu nhất, có vai trò quyết định nhất là con người Việt Nam; nhân tố con người chính là nguồn sức mạnh nội sinh của dân tộc Việt Nam. Đối với một nước chủ động lựa chọn và kiên trì con đường phát triển theo định hướng XHCN như Việt Nam, sự phát triển, tăng trưởng kinh tế, xét đến cùng cũng là vì con người, hướng đến con người. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, Đảng ta xác định một trong những yếu tố quyết định việc chúng ta có tranh thủ tận dụng thành công những thuận lợi, những cơ hội và vượt qua những thách thức, khó khăn mà quá trình đó đặt ra hay không phụ thuộc chủ yếu vào việc phát huy nhân tố con người, vào chất lượng nguồn nhân lực. Đảng ta đã nhận thức một cách đúng đắn về chiến lược con người và khẳng định bằng nghị quyết, chủ trương, chính sách thật sự coi trọng con người và coi con người là nhân tố có tính quyết định để xây dựng thành công xã hội mới.

Từ Đại hội VI của Đảng đã chú trọng đến quyền làm chủ của nhân dân lao động, “thực chất là tôn trọng con người, phát huy sức sáng tạo của mọi tầng lớp nhân dân, hướng sự sáng tạo đó vào sự nghiệp xây dựng xã hội mới”⁽¹⁾. Theo đó, mọi chủ trương, chính sách của Đảng đều chú trọng đến việc chăm lo bồi dưỡng phát huy nhân tố con người. Vấn đề con người được đề cập cụ thể, trực tiếp trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH, thông qua tại Đại hội VII (năm 1991). Trong Cương lĩnh, Đảng ta khẳng định: Xã hội XHCN là một xã hội con người được giải phóng, nhân dân làm chủ, có nền kinh tế phát triển cao và nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, mọi người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện để phát triển cá nhân, công bằng xã hội và dân chủ được đảm bảo. Vì vậy, phương hướng, mục tiêu lớn của chính sách xã hội được đề cập trong Cương lĩnh là: “Phát huy nhân tố con người trên cơ sở đảm bảo công bằng, bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ công dân; kết hợp tốt tăng trưởng kinh tế với tiến bộ xã hội; giữa đời sống vật chất và đời sống tinh thần; giữa đáp ứng các nhu cầu trước mắt với chăm lo lợi ích lâu dài; giữa cá nhân với tập thể và cộng đồng xã hội”⁽²⁾.

Quan điểm này của Đảng được xây dựng trên những cơ sở khoa học của chủ nghĩa Mác - Lênin và xuất phát từ đặc điểm lịch sử cụ thể của đất nước. Do đó, Đảng ta khẳng định phải kết hợp tăng trưởng kinh tế với việc thực hiện các chính sách xã hội nhằm đảm bảo sự phát triển hài hòa trong xã hội, trong đó con người được đặt vào vị trí trung tâm. 

Tại Đại hội VII, Đảng ta xác định đẩy mạnh hơn nữa sự nghiệp giáo dục, đào tạo, khoa học, công nghệ là quốc sách hàng đầu để phát huy nhân tố con người - động lực trực tiếp của sự phát triển. Tại Hội nghị Trung ương 4 khoá VII, Đảng ta nhấn mạnh: “Con người là vốn quý nhất, chăm lo hạnh phúc con người là mục tiêu phấn đấu cao nhất của chế độ ta... Chúng ta cần tìm hiểu sâu sắc những giá trị lớn lao và ý nghĩa quyết định của nhân tố con người, chủ thể của mọi sáng tạo, mọi nguồn gốc của cải vật chất và văn hóa, mọi nền văn minh của các quốc gia, phải xuất phát từ tinh thần nhân văn sâu sắc nhằm phát triển con người toàn diện, xây dựng một xã hội công bằng, nhân ái, thiết lập quan hệ thật sự tốt đẹp và tiến bộ giữa con người với con người trong sản xuất và trong đời sống”⁽³⁾.

Đến Đại hội VIII, với những thành tựu to lớn của hơn 10 năm đổi mới đã đưa nước ta ra khỏi khủng hoảng kinh tế - xã hội, chuyển sang thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước. Tư tưởng chủ đạo của chiến lược con người của Đại hội VIII là thực hiện “Chính sách xã hội đúng đắn vì hạnh phúc con người là động lực to lớn phát huy mọi tiềm năng sáng tạo của nhân dân trong sự nghiệp xây dựng CNXH”⁽⁴⁾. Vấn đề con người và chiến lược con người đã được cụ thể hóa thành các quốc sách lớn thích ứng với yêu cầu của thời kỳ CNH, HĐH. Đó là các chính sách nhằm phát huy nguồn lực con người và thực hiện công bằng xã hội. Mục đích cao nhất của hệ thống chính sách này nhằm phát triển trí tuệ của người Việt Nam, nguồn vốn quyết định nhất, quý giá nhất của chúng ta trong sự nghiệp đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước. Đảng ta chủ trương bằng mọi giá phải “Khơi dậy trong nhân dân lòng yêu nước, ý chí quật cường, phát huy tài trí của người Việt Nam, quyết tâm đưa nước nhà ra khỏi nghèo nàn và lạc hậu bằng khoa học và công nghệ”⁽⁵⁾. Đồng thời, Đảng ta đã khẳng định: “Tăng trưởng kinh tế phải gắn liền với tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và trong suốt quá trình phát triển. Công bằng xã hội phải thể hiện ở cả khâu phân phối hợp lý tư liệu sản xuất lẫn khâu phân phối kết quả sản xuất, ở việc tạo điều kiện cho mọi người đều có cơ hội phát triển và sử dụng tốt năng lực của mình”⁽⁶⁾.

Với việc nhất quán quan điểm phân phối hợp lý tư liệu sản xuất lẫn kết quả sản xuất cũng như tạo điều kiện cho mọi người đều được bình đẳng, có cơ hội phát triển như nhau và phát huy năng lực của mình, Đảng ta tiếp tục khẳng định lấy con người ở vị trí trung tâm của quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Hay nói cách khác, thực hiện công bằng xã hội trên phương diện kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội và trong từng chính sách phát triển chính là biện pháp tích cực nhất để phát triển toàn diện con người. Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII về định hướng chiến lược phát triển giáo dục, đào tạo trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và nhiệm vụ đến năm 2000đã thể hiện rõ quan điểm của Đảng là “lấy việc phát huy nhân tố con người là yếu tố cơ bản cho sự phát triển nhanh và bền vững”.

Nhất quán tư tưởng chiến lược phát triển con người trong thời kỳ đổi mới, Đại hội IX của Đảng đã khẳng định: Xã hội ta là xã hội vì con người và con người luôn giữ vị trí trung tâm của sự phát triển kinh tế, xã hội. Đảng ta chỉ rõ: “phát triển giáo dục và đào tạo là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy sự nghiệp CNH, HĐH đất nước, là điều kiện để phát huy nguồn lực con người, yếu tố cơ bản để phát triển xã hội, tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững”⁽⁷⁾.

Đại hội X của Đảng tiếp tục khẳng định: chiến lược con người phải nằm ở vị trí trung tâm của chiến lược phát triển kinh tế - xã hội trong thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH. Mọi chủ trương, chính sách nhằm phát huy nhân tố con người đều xuất phát từ quan điểm cho rằng nhân dân là người sáng tạo ra lịch sử, là chủ nhân thực sự của xã hội, là chủ thể của mọi hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội và mục tiêu của toàn bộ sự nghiệp cách mạng là phục vụ nhân dân.

Có thể nói, Đại hội lần này đã thể hiện tư duy đổi mới, khoa học của Đảng trong điều kiện lịch sử mới của đất nước, phù hợp với quy luật vận động, phát triển khách quan của xã hội, nguyện vọng chân chính của nhân dân cũng như bản chất nhân văn, tính ưu việt của chế độ xã hội mà chúng ta phấn đấu xây dựng. 

Ở đây, xây dựng con người Việt Nam là xây dựng nhân cách của con người Việt Nam với một nội dung toàn diện, từ bồi dưỡng và phát triển thể lực, năng lực trí tuệ với phương pháp tư duy khoa học sáng tạo, không ngừng nâng cao trình độ học vấn, văn hóa, nhận thức tư tưởng, thế giới quan, đạo đức cách mạng, kế thừa những tinh hoa của truyền thống dân tộc, đáp ứng được những yêu cầu của con người mới trong xã hội công nghiệp, văn minh, hiện đại... Xây dựng con người Việt Nam hướng tới sự phát triển không chỉ chất lượng cá thể con người, mà còn là sự phát triển của cả cộng đồng dân tộc Việt Nam, trước hết là chất lượng phát triển của giai cấp công nhân với vai trò, sứ mệnh dẫn dắt xã hội của khối liên minh công - nông - trí thức - lực lượng cơ bản nhất của xã hội. Xây dựng con người Việt Nam theo quan điểm phát triển nguồn nhân lực cho sự nghiệp CNH, HĐH, hướng tới tương lai, cần tập trung đầu tư của toàn xã hội vào sự nghiệp giáo dục - đào tạo thế hệ trẻ Việt Nam, chuẩn bị đầy đủ cho họ lập thân, lập nghiệp; có đủ sức khoẻ, tài năng, đạo đức, ý thức và bản lĩnh chính trị.

Thực tiễn cho thấy, việc giải quyết vấn đề phát triển con người Việt Nam những năm qua có nhiều chuyển biến tích cực và đạt những kết quả quan trọng. Quá trình cách mạng Việt Nam chứng tỏ rằng trong những thời điểm lịch sử hiểm nghèo, những tình thế hết sức khó khăn, con người Việt Nam đều rất sáng tạo, năng động và luôn tìm ra được con đường phát triển, đưa đất nước tiến lên. Thực tiễn lịch sử cũng chứng minh, ở mỗi thời kỳ cách mạng, nếu Đảng ta phát huy mạnh mẽ nhân tố con người, tạo mọi điều kiện cho hoạt động sáng tạo của con người thì chúng ta có thể “chuyển bại thành thắng”, chuyển từ tình thế khó khăn thành lợi thế, trong đó con người là động lực trung tâm. Báo cáo tổng kết một số vấn đề lý luận - thực tiễn qua 20 năm đổi mới (1986 - 2006),Đảng ta tiếp tục khẳng định: “Con người là vốn quý nhất, phát triển con người với tư cách vừa là động lực, vừa là mục tiêu của cách mạng, của sự nghiệp đổi mới đất nước; gắn vấn đề nhân tố con người với tinh thần nhân văn nhằm tạo điều kiện cho con người phát triển toàn diện, sống trong một xã hội công bằng và nhân ái với những quan hệ xã hội lành mạnh. Con người và sự phát triển con người được đặt vào vị trí trung tâm của chiến lược kinh tế - xã hội, mở rộng cơ hội, nâng cao điều kiện cho con người phát triển”⁽⁸⁾.

Kế thừa quan điểm về phát huy nhân tố con người từ các Đại hội trước, trong Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011-2015, Đảng ta xác định: tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững; nâng cao rõ rệt hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế; con người là trung tâm của chiến lược phát triển, đồng thời là chủ thể phát triển; tạo chuyển biến mạnh về giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ, phát huy nhân tố con người. Đại hội XI của Đảng nêu rõ mục tiêu tổng quát là: “Đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại”. Để đạt được mục tiêu đó, Đảng đã xác định ba khâu đột phá chiến lược, trong đó “Phát triển nhanh nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao” được khẳng định là khâu đột phá thứ hai. Đây được xem là khâu đột phá phù hợp với hoàn cảnh nguồn nhân lực của đất nước trong bối cảnh Việt Nam tích cực, chủ động tham gia hội nhập quốc tế, với sự cạnh tranh diễn ra vô cùng quyết liệt và cuộc cách mạng khoa học, công nghệ đang phát triển như vũ bão. Đó vừa là cơ hội, vừa là thách thức đòi hỏi nước ta phải tập trung nâng cao chất lượng nguồn lực con người. Đồng thời, Đại hội XI đưa ra quan điểm phát huy nhân tố con người trên cơ sở “Mở rộng dân chủ, phát huy tối đa nhân tố con người, coi con người là chủ thể, nguồn lực chủ yếu và là mục tiêu của sự phát triển”⁽⁹⁾. Quan điểm này thực chất là sự tiếp nối tư tưởng của Đảng coi con người là chủ thể, là nguồn lực quan trọng nhất quyết định sự phát triển xã hội và là sự nghiệp của cách mạng Việt Nam. Mọi quá trình phát triển kinh tế - xã hội phải hướng tới mục tiêu cao cả là vì con người. Đồng thời Đảng ta cũng xác định rõ phải “gắn kết chặt chẽ giữa phát triển nguồn nhân lực với phát triển và ứng dụng khoa học, công nghệ”. Muốn vậy, phải “xây dựng và hoàn thiện giá trị, nhân cách con người Việt Nam”; “đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục quốc dân theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa, dân chủ và hội nhập quốc tế, trong đó, đổi mới cơ chế quản lý giáo dục, phát triển đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý là khâu then chốt”; “Xây dựng và thực hiện chiến lược quốc gia về nâng cao sức khỏe, tầm vóc con người Việt Nam”. Đặc biệt Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4-11-2013 của Hội nghị Trung ương 8 khóa XI của Đảng về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đã chỉ rõ: “Giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân. Đầu tư cho giáo dục là đầu tư phát triển, được ưu tiên đi trước trong các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội”. Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9-6-2014 của Hội nghị Trung ương 9 khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước tiếp tục khẳng định việc: Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học. Văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. 

Tại Đại hội XII, vấn đề “phát triển con người toàn diện” được Đảng ta xác định là một trong những nhiệm vụ tổng quát phát triển đất nước 5 năm 2016-2020: “xây dựng... con người Việt Nam phát triển toàn diện đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước và bảo vệ vững chắc Tổ quốc xã hội chủ nghĩa”⁽¹⁰⁾. Đây là bước tiến trong nhận thức của Đảng sau 30 năm đổi mới, phù hợp với yêu cầu, đòi hỏi của thực tiễn đặt ra; thể hiện việc Đảng ta ngày càng khẳng định  và nhấn mạnhvai trò đặc biệt quan trọng của việc xây dựng và phát triển con người toàn diện, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước thời kỳ hội nhập.

Đại hội XII nhấn mạnh phải “Tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ, nhất là đội ngũ cán bộ cấp chiến lược, đủ năng lực, phẩm chất và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ”⁽¹¹⁾; “phát triển nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao...”⁽¹²⁾; “Thu hút và phát huy mạnh mẽ mọi nguồn lực và sức sáng tạo của nhân dân. Chăm lo nâng cao đời sống vật chất, tinh thần, giải quyết tốt những vấn đề bức thiết; tăng cường quản lý phát triển xã hội, bảo đảm an ninh xã hội, an ninh con người; bảo đảm an sinh xã hội, nâng cao phúc lợi xã hội và giảm nghèo bền vững. Phát huy quyền làm chủ của nhân dân, phát huy sức mạnh đại đoàn kết dân tộc”; đồng thời, phải “Phát huy nhân tố con người trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội; tập trung xây dựng con người về đạo đức, nhân cách, lối sống, trí tuệ và năng lực làm việc; xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh”⁽¹³⁾.

Đại hội XII xác định: “Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện phải trở thành một mục tiêu của chiến lược phát triển”⁽¹⁴⁾. Từ đó, Đảng ta đã xác định các nhiệm vụ cụ thể trong xây dựng, phát triển con người Việt Nam, “Đúc kết và xây dựng hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị chuẩn mực của con người Việt Nam thời kỳ CNH, HĐH và hội nhập quốc tế”⁽¹⁵⁾.

Như vậy, Văn kiện Đại hội XII đã kế thừa quan điểm của Đảng về xây dựng và phát triển con người từ các kỳ Đại hội Đảng, đồng thời bổ sung, phát triển nhiều nội dung mới, cụ thể hơn của con người Việt Nam trong thời kỳ mới, phù hợp với yêu cầu của thực tiễn.

Những quan điểm của Đảng về phát huy nhân tố con người trong suốt chặng đường phát triển đã phát huy hiệu quả và đất nước đã đạt được nhiều thành tựu to lớn: Trình độ dân trí ngày càng cao, kinh tế cũng ngày càng khởi sắc và trên đà phát triển ổn định, đời sống của người dân được cải biến rõ nét, con người được tạo điều kiện phát triển toàn diện, nhân dân ngày càng tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng. Điều này một lần nữa khẳng định đường lối đúng đắn của Đảng ta và thể hiện sự quan tâm, coi con người là vốn quý nhất, chăm lo cho hạnh phúc của con người là mục tiêu phấn đấu cao nhất của chế độ ta. Mặc dù sự nghiệp chăm lo hạnh phúc cho mỗi con người Việt Nam tuy chưa đạt được nhiều thành công như mong muốn, nhưng phần nào đã đáp ứng nguyện vọng của nhân dân. Thực hiện lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người” đã luôn trở thành tư tưởng xuyên suốt trong toàn bộ sự nghiệp cách mạng của Đảng ta.

_________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 6-2016

(1) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, Nxb Sự thật, Hà Nội, 1987, tr.9.

(2) ĐCSVN: Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH, Nxb Sự thật, Hà Nội, 1991, tr.12-13.

(3) ĐCSVN: Văn kiện Hội nghị Trung ương 4 khoá VII, Nxb Sự thật, Hà Nội, 1993, tr.5.

(4) (5) (6) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Nxb Sự thật, Hà Nội, 1996, tr.28, 107, 113.

(7) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001, tr.108-109.

(8) ĐCSVN: Báo cáo tổng kết một số vấn đề lý luận - thực tiễn qua 20 năm đổi mới 1986 - 2006, Hà Nội, 2005, tr.78-79.

(9) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2011, tr.100.

(10) (11) (12) (13) (14) (15) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, 2016, tr.78, 217, 218, 219, 126, 126-127.

TS Đoàn Nam Đàn

Viện Đào tạo, bồi dưỡng cán bộ lãnh đạo, quản lý,

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh