(Sự đoàn kết của cả dân tộc đã làm nên thắng lợi của cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 (Ảnh tư liệu)

Đầu năm 1945, Hồng quân Liên Xô liên tiếp giành thắng lợi quyết định trên chiến trường châu Âu, và tiến thẳng vào sào huyệt phát xít Đức tại Béclin. Ngày 9-5-1945, phát xít Đức đầu hàng vô điều kiện Đồng minh, chiến tranh kết thúc ở châu Âu. Tiếp đó, ngày 9-8-1945, Hồng quân Liên Xô tiến công quân Nhật. Trong vòng không đầy một tuần, quân đội Liên Xô đánh tan gần một triệu quân Nhật tại Mãn Châu (Trung Quốc), buộc quân Nhật đầu hàng. Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc. Theo thỏa thuận của các nước Đồng minh, sau khi phát xít Nhật đầu hàng, quân đội Anh và Tưởng sẽ vào nước ta để giải giáp quân đội Nhật.

Ở Việt Nam, từ đầu 1945, thực dân Pháp lăm le dựa vào Đồng minh hòng khôi phục địa vị thống trị của mình. Đêm 9-3-1945, phát xít Nhật làm cuộc đảo chính hất cẳng Pháp. Ban Thường vụ Trung ương Đảng ta họp và ra Chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”, quyết định phát động một cao trào cách mạng làm tiền đề cho tổng khởi nghĩa. Chỉ thị xác định kẻ thù chính, cụ thể, trước mắt và duy nhất của nhân dân Đông Dương là phát xít Nhật và ra khẩu hiệu “thành lập chính quyền cách mạng của nhân dân Đông Dương”. Chỉ thị nêu rõ đẩy mạnh những hình thức tuyên truyền như: vũ trang, biểu tình, tuần hành, thị uy, phá kho thóc của Nhật để giải quyết nạn đói; phát động chiến tranh du kích, mở rộng căn cứ địa cách mạng để khi đủ điều kiện sẽ chuyển sang tổng khởi nghĩa. Đến tháng 4-1945, Trung ương triệu tập Hội nghị quân sự cách mạng Bắc Kỳ đã quyết định thống nhất các lực lượng vũ trang thành Việt Nam Giải phóng quân và chuẩn bị thành lập Ủy ban Giải phóng dân tộc Việt Nam.

 Đầu tháng 5-1945, Bác Hồ từ Cao Bằng về Tuyên Quang, chọn Tân Trào làm căn cứ chỉ đạo cách mạng cả nước và chuẩn bị Đại hội quốc dân. Ngày 4-6-1945, Tổng bộ Việt Minh triệu tập Hội nghị cán bộ và tuyên bố chính thức thành lập Khu giải phóng Việt Bắc bao gồm hai căn cứ lớn trên địa bàn 6 tỉnh: Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Tuyên Quang, Hà Giang, Thái Nguyên và một số vùng thuộc ngoại vi tỉnh Bắc Giang, Vĩnh Yên, Phú Thọ, Yên Bái. Khu giải phóng Việt Bắc lấy Tuyên Quang làm trung tâm, nơi đặt các cơ quan đầu não của cuộc kháng chiến.

Từ ngày 13 đến ngày 15-8-1945, tại Tân Trào diễn ra Hội nghị toàn quốc của Đảng. Hội nghị nhận định: "Những điều kiện khởi nghĩa ở Đông Dương đã chín muồi... Quân lính Nhật tan rã, mất tinh thần, hàng ngũ chỉ huy Nhật ở Đông Dương chia rẽ đến cực điểm, bọn Việt gian thân Nhật hoảng sợ. Toàn dân tộc đang sôi nổi đợi giờ khởi nghĩa giành chính quyền độc lập. Từ nhận định đó, Hội nghị đi đến quyết định phát động toàn dân nổi dậy khởi nghĩa giành chính quyền trước khi quân Anh, quân Tưởng vào Đông Dương tước khí giới quân Nhật và thực dân Pháp chưa kịp tập hợp lực lượng, điều quân vào xâm lược nước ta lần nữa. Hội nghị quyết định những vấn đề quan trọng về chính sách đối nội, đối ngoại trong thời kỳ đầu sau khi giành được chính quyền.

Hội nghị toàn quốc của Đảng bế mạc thì ngay sau đó, trong hai ngày 16 và 17-8-1945 Đại hội quốc dân do Tổng bộ Việt Minh triệu tập họp ngay ở Tân Trào. Tham dự Đại hội có hơn 60 đại biểu của các giới, các đoàn thể, các dân tộc, các tôn giáo trong nước và đại biểu kiều bào ở nước ngoài. Đại hội tán thành chủ trương tổng khởi nghĩa của Đảng, nhất trí thông qua 10 chính sách của Việt Minh, cử ra Ủy ban dân tộc giải phóng do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch. Đại hội quyết định lấy lá cờ đỏ sao vàng làm Quốc kỳ, lấy bài Tiến quân ca làm Quốc ca. Sau Đại hội quốc dân, Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi thư kêu gọi nhân dân cả nước tổng khởi nghĩa, trong đó chỉ rõ: “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy đem sức ta mà tự giải phóng cho ta”.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân cả nước đồng loạt vùng dậy, tiến hành tổng khởi nghĩa, giành chính quyền. Ngày 19-8-1945, hàng chục nghìn người dân Hà Nội và các vùng lân cận đã vùng dậy dưới rừng cờ đỏ sao vàng trước cửa Nhà hát lớn (nay là Quảng trường Cách mạng tháng Tám) để hưởng ứng lệnh Tổng khởi nghĩa của Việt Minh. Hàng chục nghìn người ngay sau đó đã tiến về đánh chiếm Phủ Khâm sứ, Trại lính Bảo an và các cơ sở của chính quyền tay sai phát xít Nhật. Từ Hà Nội, phong trào nổi dậy và khởi nghĩa đã lan nhanh khắp cả nước và đến ngày 28-8-1945, Hà Tiên là địa phương cuối cùng khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi. Ngày 2-9-1945, tại Quảng trường Ba Đình (Hà Nội), trước cuộc mít tinh lớn của hàng chục vạn nhân dân đủ các tầng lớp ở thủ đô và các vùng lân cận, Chủ tịch Hồ Chí Minh thay mặt Chính phủ lâm thời trịnh trọng đọc Tuyên ngôn Độc lập, tuyên bố với toàn thể quốc dân và thế giới: Nước Việt Nam dân chủ cộng hoà ra đời.

Bản Tuyên ngôn Độc lập khẳng định quyền thiêng liêng, bất khả xâm phạm của nhân dân Việt Nam được hưởng tự do độc lập mà tự mình giành lại từ tay Nhật: "Một dân tộc đã gan góc chống ách nô lệ của Pháp hơn 80 năm nay, một dân tộc đã gan góc đứng về phía Đồng minh chống phát xít mấy năm nay, dân tộc đó phải được tự do, dân tộc đó phải được độc lập... Và sự thật đã thành một nước tự do độc lập".

Bản Tuyên ngôn đồng thời khẳng định ý chí sắt đá không gì lay chuyển nổi của nhân dân Việt Nam quyết giữ vững quyền thiêng liêng ấy: "Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy". Tuyên ngôn Độc lập là văn kiện lịch sử trọng đại, và ngày 2/9/1945 mãi mãi ghi vào lịch sử Việt Nam là ngày hội lớn của dân tộc Việt Nam - ngày tuyên bố thành lập nước Việt Nam Dân chủ cộng hoà.

Bằng thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám, nhân dân ta đã đập tan ách phát xít Nhật, lật đổ ách đô hộ của thực dân Pháp gần 100 năm, xóa bỏ chế độ phong kiến hàng nghìn năm, đưa dân tộc Việt Nam bước sang kỷ nguyên độc lập dân tộc gắn liền với CNXH. Nhân dân Việt Nam từ thân phận nô lệ đã trở thành người làm chủ đất nước, làm chủ vận mệnh của mình. Từ đây, lịch sử dân tộc Việt Nam đã bước sang một trang mới. Đối với quốc tế, Cách mạng Tháng Tám 1945 tại Việt Nam được nhìn nhận là mô hình đấu tranh giành độc lập của các nước thuộc địa, giúp các dân tộc Á, Phi, Mỹ - La tinh vận dụng để xóa bỏ chủ nghĩa thực dân, tự giải phóng dân tộc mình.

Cách mạng Tháng Tám là điển hình của nghệ thuật nắm bắt thời cơ, thể hiện trình độ khoa học và nghệ thuật lãnh đạo của Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đó là lúc quân Anh chưa vào miền Nam và quân Tưởng chưa vào miền Bắc để giải giáp quân Nhật, cũng là lúc quân Nhật bại trận, mất tinh thần đang chờ quân Đồng minh đến tước vũ khí, bọn tay sai hoang mang dao động trước phong trào cách mạng. Nhờ vậy, sức mạnh của toàn dân ta được nhân lên gấp bội, tiến tới Tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên cả nước một cách nhanh, gọn, ít đổ máu và giành thắng lợi.

Điều đặc biệt trong Cách mạng Tháng Tám là Đảng ta đã sử dụng phương thức quân sự, chính trị phối hợp, trong đó, lực lượng chính trị đóng vai trò quyết định, tiến hành mít tinh, biểu tình, bao vây các công sở, gây sức ép, kêu gọi địch đầu hàng, thị uy biểu dương lực lượng. Lực lượng vũ trang lúc này chỉ đóng vai trò diệt ác, trừ gian, bảo vệ các cuộc mít tinh, biểu tình của nhân dân. Đồng thời, việc chọn địa bàn Tổng khởi nghĩa ở cả nông thôn và thành thị với tinh thần cả nước đều nhất loạt khởi nghĩa. Mục tiêu khởi nghĩa được chọn là các cơ quan đầu não, các công sở chính quyền địch, như Tòa Khâm sai, Phủ Toàn quyền và các cơ quan đầu não ở các tỉnh, thành phố... Việc lựa chọn mục tiêu chính xác đã góp phần thúc đẩy Tổng khởi nghĩa giành thắng lợi nhanh chóng trên cả nước.

Thắng lợi vĩ đại của Cách mạng tháng Tám đã để lại nhiều bài học kinh nghiệm quý báu như: có một đảng tiên phong lãnh đạo, đề ra đường lối cách mạng đúng đắn; vấn đề tập hợp sức mạnh của khối đại đoàn kết dân tộc đã được Đảng xây dựng và phát huy; vấn đề giành và giữ chính quyền; vấn đề dự đoán chính xác thời cơ và nắm đúng thời cơ trong những bước ngoặt lịch sử cách mạng.

Cách mạng tháng Tám năm 1945 là thắng lợi đầu tiên của cách mạng ở một nước thuộc địa, nửa phong kiến do Đảng của giai cấp công nhân lãnh đạo. Nó thức tỉnh các dân tộc bị áp ức bóc lột vùng dậy đánh đổ chủ nghĩa thực dân giành lại độc lập, tự do dân tộc. Thành quả của Cách mạng tháng Tám là khát vọng lòng dân, sức mạnh đại đoàn kết dân tộc dưới sự lãnh đạo của Đảng và lãnh tụ Hồ Chí Minh. Khát vọng cao cả ấy luôn là nguồn sức mạnh tổng hợp đồng hành cùng cả dân tộc, cổ vũ thế hệ hôm nay và mai sau vận dụng một cách sáng tạo bài học về chủ động nắm thời cơ một cách sáng tạo, cũng như phát huy sức mạnh đại đoàn kết dân tộc đưa sự nghiệp đổi mới đất nước giành thắng lợi.

Trung tá, TS Lê Quý Thi

                   Viện Lịch sử quân sự Việt Nam