Để công cuộc xây dựng nông thôn mới sớm thành công, chúng ta cần phải nghiên cứu những kinh nghiệm của một số nước đã đạt được trong lĩnh vực này. Kinh nghiệm quý báu của Nhật Bản - quốc gia được coi là nghèo tài nguyên, chỉ dựa vào khả năng sáng tạo của mình đã đạt được những thành tựu rất quan trọng trong quá trình xây dựng nông thôn mới có thể được coi là một trong những thí dụ cụ thể mà chúng ta có thể tham khảo trong quá trình xây dựng nông thôn mới.

Lựa chọn mô hình xây dựng nông thôn mới của Nhật Bản

Quá trình tiến hành HĐH đất nước của Nhật Bản chính là quá trình chuyển dịch từ nông nghiệp truyền thống sang công nghiệp hiện đại, đây cũng là quá trình người nông dân tự do chuyển đổi “thân phận” của mình. Trong quá trình đó, nguồn lực lao động được chuyển dịch từ nông nghiệp sang khu vực phi nông nghiệp, từ nông thôn sang thành thị, đó cũng chính là quá trình phi nông hóa người nông dân.

Trong quá trình phát triển nông nghiệp, Nhật Bản đã rút ra kinh nghiệm, phải xuất phát từ tình hình thực tế của đất nước, tập trung sức mạnh, thúc đẩy CNH nông nghiệp, CNH nông thôn, đô thị hóa nông thôn. Trong thời kỳ thúc đẩy CNH nông nghiệp, Nhật Bản rất coi trọng phát triển nông nghiệp, thúc đẩy mạnh mẽ các “chính sách khuyến nông”, đổi mới kỹ thuật nông nghiệp và phát triển sản xuất nông nghiệp. Từ thập kỷ 60 đến đầu thập kỷ 80 của thế kỷ XX, về cơ bản, Chính phủ Nhật Bản “bứng trồng” trực tiếp kỹ thuật sản xuất và phương thức kinh doanh nông nghiệp của phương Tây. Mặc dù những biện pháp này đã phát huy vai trò tích cực nhất định đối với quá trình cải cách trong lĩnh vực sản xuất nông nghiệp thời đó của Nhật Bản, nhưng do “bứng trồng” một cách phiến diện kinh nghiệm của nước khác, tách rời tình hình của Nhật Bản nên cuối cùng đã thất bại. Thập kỷ 80, Nhật Bản bắt đầu tìm tòi con đường phát triển nông nghiệp thích hợp với mình, đẩy mạnh tiến trình CNH nông nghiệp, đặc biệt coi trọng phương thức kinh doanh và kinh nghiệm của nền nông nghiệp truyền thống của Nhật Bản, đồng thời áp dụng các biện pháp để thúc đẩy các hoạt động trao đổi, phổ biến kinh nghiệm sản xuất nông nghiệp. Thông qua những biện pháp này, hoạt động sản xuất nông nghiệp của Nhật Bản phát triển rất  mạnh trong quá trình CNH. Trình độ kinh tế hóa các mặt hàng nông nghiệp được nâng cao, nông nghiệp cung cấp cho các ngành sản xuất công nghiệp nguồn lao động dồi dào, đồng thời thúc đẩy tiến trình CNH nông nghiệp và đô thị hóa nông thôn. Tiến trình CNH nông nghiệp, CNH nông thôn, đô thị hóa nông thôn đã phát huy vai trò quan trọng trong việc điều hòa sự phát triển của thành thị và nông thôn Nhật Bản.

Các giai đoạn xây dựng nông thôn mới ở Nhật Bản

Giai đoạn 1: Từ năm 1956 đến năm 1962, giai đoạn đầu của quá trình xây dựng nông thôn mới ở Nhật Bản, chủ yếu có ba nội dung:

Một là, xác định khu vực. Khu vực áp dụng xây dựng nông thôn mới được xác định là những làng có quy mô từ 900-1.000 hộ nông dân. Từ năm 1956 đến năm 1960, Chính phủ Nhật Bản đã chỉ định 4.548 làng là khu vực được áp dụng.

Hai là, xây dựng cơ chế thúc đẩy xây dựng nông thôn mới. Các làng được chỉ định xây dựng nông thôn mới thành lập hiệp hội xây dựng nông thôn, bàn bạc, trao đổi với các ban ngành, chính quyền, đoàn thể địa phương, đề ra quy hoạch xây dựng nông thôn và thực hiện.

Ba là, tăng cường nguồn vốn đầu tư, hỗ trợ cho công cuộc xây dựng nông thôn mới. Ngoài nguồn kinh phí của nông dân địa phương và các khoản vay từ các quỹ tín dụng nông nghiệp của Chính phủ, Nhật Bản còn áp dụng phương thức hỗ trợ đặc biệt. Theo thống kê, trung bình mỗi làng xây dựng nông thôn mới cần 10  triệu Yên, trong đó 40% số tiền là do Chính phủ trung ương hỗ trợ.

Trong 7 năm, dưới sự hỗ trợ của các chính sách ưu đãi và nguồn kinh phí từ Chính phủ, các chính sách xây dựng nông thôn mới của Nhật Bản đã hoàn thành một cách thuận lợi: đất ruộng với quy mô nhỏ được sắp xếp và điều chỉnh lại, không những nâng cao được sản lượng nông nghiệp, mà còn đặt nền móng cho việc áp dụng cơ giới hóa trên quy mô lớn trong nông nghiệp. Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp, Lâm nghiệp và Thủy sản Nhật Bản, trong 7 năm thúc đẩy công cuộc xây dựng nông thôn mới, tổng giá trị sản lượng của nông nghiệp Nhật Bản tăng từ 1.661,7 tỷ Yên năm 1955 lên 2.438,1 tỷ Yên năm 1962, biên độ tăng đạt 46,7%, trung bình lợi nhuận ròng của mỗi hộ nông dân cũng tăng 47%.

Giai đoạn 2:Từ giữa thập kỷ 60 đến giữa thập kỷ 70.

 Mục tiêu chính của công cuộc xây dựng nông thôn mới trong giai đoạn này là dựa trên nền tảng xây dựng nông thôn mới của giai đoạn 1, tiếp tục đẩy mạnh xây dựng cơ sở hạ tầng cho hoạt động sản xuất nông nghiệp và đời sống của người nông dân, thu hẹp khoảng cách thành thị và nông thôn, nâng cao trình độ HĐH cho nông nghiệp và nông thôn. Tháng 3-1967, Chính phủ Nhật Bản đã đề ra “Kế hoạch phát triển xã hội kinh tế”, nhấn mạnh thúc đẩy chính sách nông nghiệp tổng hợp, đặt vấn đề thúc đẩy HĐH nông nghiệp và nông thôn vào vị trí then chốt. Về mặt cải thiện môi trường sống, Nhật Bản đã đề ra mục tiêu “xây dựng nông thôn là không gian sống thoải mái có sức thu hút”, đề cao vấn đề bảo vệ môi trường tự nhiên của nông thôn, sửa chữa và xây mới nhà ở cho người nông dân, phổ cập nước máy và đường cống ngầm, xây dựng địa điểm hoạt động vui chơi, giải trí tập thể cho nông dân, tăng cường xây dựng trường học, trung tâm y tế, xây dựng chế độ an sinh xã hội ở nông thôn và tăng cường kinh phí đầu tư.

Nhờ có chính sách đúng đắn và nguồn vốn đầu tư mạnh từ Chính phủ, giai đoạn 2 của công cuộc xây dựng nông thôn mới ở Nhật Bản đã đạt được kết quả rõ rệt. Tiến trình HĐH nông nghiệp và nông thôn được đẩy mạnh, năng suất nông nghiệp được nâng cao rõ rệt, thu nhập của người nông dân tăng nhanh. Theo thống kê, trong giai đoạn 2 xây dựng nông thôn mới kéo dài 13 năm, tổng sản lượng nông nghiệp tăng từ 4.166,1 tỷ Yên năm 1967 lên 11.564 tỷ Yên, biên độ tăng đạt 177,6%. Năm 1979, thu nhập bình quân của hộ nông dân đạt 5,333  triệu Yên, cao hơn 12,7% so với các gia đình làm công ăn lương ở thành phố.

Giai đoạn 3:Từ giữa thập kỷ 70 đến cuối thập kỷ 80.

Trong phong trào xây dựng làng xã ở Nhật Bản, nổi tiếng nhất và có ảnh hưởng lớn nhất đến các nước châu Á là phong trào “mỗi làng một sản phẩm”doGiáo sư Hiramatsu Morihiko, Chủ tịch tỉnh Oita khởi xướng năm 1979. Sau đó, phong trào này đã được nhân rộng trên toàn Nhật Bản. Hiện nay, mô hình này đã được áp dụng thành công tại nhiều quốc gia châu Á và châu Phi. Phong trào “mỗi làng một sản phẩm” của Nhật Bản khuyến khích sự nỗ lực của người dân địa phương trong việc tận dụng nguồn lực địa phương, phát huy sức mạnh cộng đồng, bảo tồn các làng nghề truyền thống và thu hẹp khoảng cách giữa thành thị và nông thôn. Nội dung chính của phong trào là mỗi địa phương, tuỳ theo điều kiện và hoàn cảnh cụ thể của mình, lựa chọn ra những sản phẩm độc đáo, mang đậm nét đặc trưng của địa phương để phát triển. Yếu tố thành công chủ yếu của phong trào là nhận biết những nguồn lực chưa được sử dụng tại địa phương trước khi vận dụng nguồn lực một cách sáng tạo để cung cấp trên thị trường.

Có 3 nguyên tắc cơ bản để phát triển phong trào “mỗi làng một sản phẩm”, đó là: hành động địa phương, suy nghĩ toàn cầu; tự tin sáng tạo; phát triển nguồn nhân lực. Nói một cách ngắn gọn, là “địa phương hoá” rồi hướng tới toàn cầu; tự chủ, tự lập, nỗ lực sáng tạo; và phát triển nguồn nhân lực. Trong đó, nhấn mạnh đến vai trò của chính quyền địa phương trong việc hỗ trợ kỹ thuật, quảng bá, hỗ trợ tiêu thụ sản phẩm. Thực chất của phong trào là mô hình phát triển kinh tế khu vực, lấy các khu hành chính và sản phẩm đặc sắc của địa phương làm nền tảng dưới sự định hướng và giúp đỡ của Chính phủ. Đương nhiên, “mỗi làng một sản phẩm” không chỉ bó hẹp trong các sản phẩm nông nghiệp, mà còn bao gồm các sản  phẩm du lịch, văn hóa đặc sắc, như công trình văn hóa hoặc các hoạt động lễ hội địa phương...

Qua hơn 20 năm xây dựng, phong trào xây dựng làng xã của Nhật Bản đã khiến bộ mặt nông thôn của đất nước này thay đổi rõ rệt, thể hiện ở một số mặt sau:

Một là, xóa bỏ khoảng cách giữa thành thị và nông thôn. Xét về kết cấu hạ tầng của hoạt động sản xuất và đời sống dân cư, nông thôn và thành thị không có gì khác biệt.

Hai là, tăng thu nhập cho người nông dân, thu nhập bình quân của hộ gia đình đạt 5,5 triệu Yên, tương đương 44 nghìn USD, trong đó tỷ lệ thu nhập phi nông nghiệp chiếm 86%.

Ba là, mở ra thị trường nông thôn cho sản phẩm phi nông nghiệp, kích thích hoạt động tiêu dùng ở nông thôn phát triển theo hướng đa dạng.

Giai đoạn 4:Sau thập kỷ 90.

Trong giai đoạn này, Chính phủ Nhật Bản tiếp tục hạ thấp giá thành và tăng sức cạnh tranh quốc tế cho các sản phẩm nông nghiệp. Chính phủ Nhật Bản lần lượt đưa ra các đạo luật hỗ trợ nông nghiệp. Luật Lương thực mới thông qua năm 1995 và được sửa đổi cho phù hợp với những quy tắc của WTO và thị trường nông nghiệp thế giới. Năm 1997, thông qua Luật cơ bản về thực phẩm, nông nghiệp, nông thôn, nhưng không ngăn chặn được sự suy thoái của nông nghiệp, dẫn đến việc xuất hiện các vấn đề như lực lượng lao động nông thôn sụt giảm, diện tích đất nông nghiệp thu hẹp, tỷ lệ tự cung lương thực đi xuống, lệ thuộc ngày càng nhiều vào nông phẩm nước ngoài. Năm 1960, dân số nông nghiệp Nhật Bản là 14,54 triệu người, đến năm 2008 chỉ còn 2,9 triệu người, giảm 80% (trong số 2,9 triệu người này, trên 60% là người già trên 65 tuổi). Diện tích đất canh tác bị bỏ hoang trong năm 1985 là 135 nghìn ha, đến năm 2008 là 386 nghìn ha. Giá trị sản lượng nông nghiệp năm 1984 là 11.700 tỷ Yên, đến năm 2007 chỉ còn 8.200 tỷ Yên, biên độ giảm xuống tới 30%. Tỷ lệ tự cung lương thực năm 1965 là 73%, đến năm 2008 chỉ còn 41%.

Kinh nghiệm của Nhật Bản trong công cuộc xây dựng nông thôn mới

Một là, xây dựng và thực hiện chính sách, pháp luật hỗ trợ ngành nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới. Căn cứ vào tình hình phát triển của nông thôn và mục tiêu của từng thời kỳ, Chính phủ Nhật Bản đã lần lượt ban hành hàng loạt pháp lệnh và chính sách hỗ trợ nông nghiệp có ảnh hưởng sâu sắc, lâu dài. Trong thập kỷ 50, 60 của thế kỷ XX, Nhật Bản đã đề ra Luật cơ bản về nông nghiệp và gần 30 đạo luật khác, đồng thời nhiều lần sửa đổi Luật đất nông nghiệp, Luật nông nghiệp bền vững... Tất cả các bộ luật này đã cấu thành nên một hệ thống hoàn chỉnh, tạo hành lang pháp lý để công cuộc xây dựng nông thôn mới được tiến hành thuận lợi.

Hai là, Chính phủ Nhật Bản tích cực tham gia và đầu tư kinh phí lớn. Các giai đoạn 1, giai đoạn 2, giai đoạn 4 đều có sự định hướng của Chính phủ. Mặc dù giai đoạn 3 được triển khai một cách tự phát, nhưng vẫn giành được sự khẳng định và ủng hộ từ phía Chính phủ. Để giải quyết vấn đề thiếu kinh phí đầu tư cho phát triển nông nghiệp, Chính phủ Nhật Bản đã xây dựng chính sách hỗ trợ nông nghiệp như trợ giá nông phẩm, xây dựng quỹ rủi ro về giá nông phẩm, trong đó người nông dân bỏ ra 30%, Chính phủ bỏ ra 70%. Những năm gần đây, kinh phí đầu tư cho kết cấu hạ tầng nông nghiệp của Nhật Bản vào khoảng 1.100 tỷ Yên/năm.

Ba là, khuyến khích người nông dân tích cực tham gia, coi trọng tính tự lập tự chủ. Thời gian đầu, công cuộc xây dựng nông thôn mới ở Nhật Bản do Chính phủ đóng vai trò chủ đạo. Thời kỳ sau do nguồn tài chính khá hạn hẹp, không thể “ôm đồm” nhiều vấn đề, Nhật Bản ý thức được rằng, muốn xây dựng nông thôn mới nếu chỉ dựa vào Chính phủ sẽ không thể đủ, cần phải có sự tham gia tích cực của người nông dân - đội ngũ những người được hưởng lợi trong công cuộc này. Chính vì vậy, Chính phủ Nhật Bản đã tìm mọi cách để nâng cao tính tích cực, sáng tạo của người nông dân, để họ thực sự trở thành đội quân chủ lực trong công cuộc xây dựng phát triển nông thôn. Cụ thể, trong phong trào xây dựng làng xã, Chính phủ Nhật Bản đề cao tinh thần phát huy tính sáng tạo, dám nghĩ dám làm, từ việc xây dựng, thực thi quy hoạch, đến việc lựa chọn sản phẩm trong phong trào “mỗi làng một sản phẩm”, đều là do dân cư các vùng tự căn cứ vào nhu cầu của điạ phương mình để đề xuất, thực hiện.

Bốn là, phát huy đầy đủ vai trò của hợp tác xã nông nghiệp (HTXNN). Đó là một tổ chức bao quát các vấn đề về nông nghiệp, nông thôn và hộ nông dân. Hiện nay, trên 99% số hộ nông dân ở Nhật Bản đều trực thuộc tổ chức này. Thông qua sức mạnh tập thể, mạng lưới HTX phân bố khắp cả nước đã cung cấp cho nông dân những dịch vụ nhanh chóng, chu đáo, hiệu quả. Tại Nhật Bản, liên minh HTXNN phụ trách tiêu thụ trên 80% số nông phẩm; trên 90% tài liệu hướng dẫn sản xuất nông nghiệp là do HTXNN cung cấp; 71% thông tin sản xuất và 59% thông tin sinh hoạt được cung cấp từ phía hệ thống HTX trong cả nước. Có thể nói, HTXNN đã phát huy vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy kinh tế nông thôn phát triển, nâng cao đời sống cho người nông dân, bảo vệ quyền và lợi ích cho người nông dân, thúc đẩy HĐH nông nghiệp và nông thôn. 

Một số gợi ý cho Việt Nam

Thứ nhất, để xây dựng nông thôn mới đạt được hiệu quả, cần phát huy tối đa vai trò chỉ đạocủa Nhà nước. Mục tiêu cuối cùng của công cuộc xây dựng nông thôn mới là rút ngắn khoảng cách giữa thành thị và nông thôn, xây dựng bộ mặt nông thôn hiện đại, đem lại lợi ích cho đông đảo nông dân. Chính phủ là người tổ chức và thúc đẩy công cuộc xây dựng nông thôn mới. Do đó, cần chú ý phát huy vai trò chủ đạo của Chính phủ trong các phương diện hoạch định chính sách, phân bổ nguồn tài nguyên, đầu tư xây dựng, để công cuộc xây dựng nông thôn mới được tiến hành một cách thuận lợi trong môi trường chính sách phù hợp. 

Thứ hai, lấy phát triển kinh tế nông thôn, tăng thu nhập cho người nông dân làm cốt lõi. Hiện nay, thu nhập của nông dân Việt Nam còn thấp, do nguồn thu chủ yếu từ nông nghiệp. Kinh nghiệm của Nhật Bản là cần tăng cường đổi mới khoa học kỹ thuật trong nông nghiệp, đẩy mạnh phát triển nông nghiệp sinh thái và nông nghiệp đặc sắc, tạo nhiều cơ hội việc làm nhằm tăng nguồn thu cho nông dân; tạo dựng môi trường tiêu dùng thích hợp, nâng cao chất lượng sống và mức tiêu dùng của nông dân.

Thứ ba, nêu cao tinh thần tự lực, tự cường,lòng tin và lòng quyết tâm cho người nông dân. Hiện nay, mặc dù nông dân nước ta đều rất ủng hộ công cuộc xây dựng nông thôn mới, nhưng người nông dân vẫn thiếu ý thức chủ thể, tiêu cực, bị động, trông chờ, ỷ lại vào chính quyền. Một nhiệm vụ quan trọng trong công cuộc xây dựng nông thôn mới là phải dựa vào sức mạnh của truyền thông, cơ chế, chính sách để kêu gọi, gợi mở cho người nông dân, khích lệ người nông dân phát huy tinh thần tự lực cánh sinh, hình thành nên động lực nội tại cho công cuộc xây dựng nông thôn mới.

Ởbất kỳ quốc gia nào, nông thôn đều là nơi diễn ra các hoạt động sản xuất nông nghiệp. Do đó, việc xây dựng nông thôn mới không có nghĩa là biến nông thôn trở thành thành thị. Nếu áp dụng mô hình phát triển của thành thị để xây dựng nông thôn sẽ làm mất những giá trị tự có và không giữ vững, phát triển được bản sắc riêng của nông thôn.

Nguyễn Thành Lợi

Tạp chí Cộng sản