Ảnh minh họa. Nguồn: hdll.vn

1. Thách thức mục tiêu chính trị và giá trị cốt lõi của chủ nghĩa đa phương

Tháng 5-2020, The Economist đăng bài viết với tiêu đề “Có phải Covid-19 đã giết chết toàn cầu hóa?”, cho rằng, toàn cầu hóa đang quay cuồng trước cú đánh chí mạng (bởi Covid-19) khi các đợt phong tỏa làm đóng cửa biên giới và gây gián đoạn thương mại; đại dịch sẽ chính trị hóa việc đi lại và di cư; nhiều lãnh đạo chính trị đã đề cập quan điểm “tự chủ kinh tế”, “tự chủ chiến lược” quốc gia⁽¹⁾ … Từ đó, tác giả kết luận: “Hãy vẫy tay tạm biệt kỷ nguyên toàn cầu hóa vĩ đại nhất và bắt đầu lo lắng về những gì sẽ diễn ra trong tương lai”⁽²⁾. Tác giả đã tiếp cận thách thức của Covid-19 đối với toàn cầu hóa cơ bản là về phương diện kinh tế và có lẽ ít người đồng ý với tác giả, rằng “Covid-19 đã giết chết toàn cầu hóa”.        

Dưới góc độ chính trị học, đại dịch Covid-19 đã thách thức nghiêm trọng chủ nghĩa đa phương, trên các phương diện như:

Một là, thách thức mục tiêu chính trị và vai trò của các định chế đa phương

Một trong những mục tiêu chính trị cốt lõi của chủ nghĩa đa phương là hướng tới bảo đảm an ninh cuộc sống của người dân. Nhưng, kể từ khi dịch Covid-19 khởi phát, Tổ chức Y tế Thế giới (thuộc Liên hợp quốc) là cơ quan có trách nhiệm trực tiếp chăm lo sức khỏe và y tế cộng đồng, nhưng chưa thể hiện đầy đủ vai trò trong chống đại dịch⁽³⁾. Covid-19 là đại dịch toàn cầu, “chỉ sự hợp tác quốc tế mới có thể ngăn chặn tác động tồi tệ nhất của Covid-19”⁽⁴⁾. Thế nhưng, các tổ chức thuộc Liên hợp quốc, Tổ chức Thương mại thế giới (WTO), Ngân hàng Thế giới (WB), Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) và các tổ chức đa phương khu vực, các liên minh quân sự như NATO…, cũng tỏ ra bất lực hoặc vai trò mờ nhạt trước sự lây lan của dịch bệnh⁽⁵⁾.

Hai là, thách thức giá trị cốt lõi của chủ nghĩa đa phương

Sự hợp tác, trợ giúp lẫn nhau giữa các quốc gia thành viên là một giá trị cốt lõi của chủ nghĩa đa phương. Tuy nhiên, trong ứng phó với đại dịch đã xảy ra tình trạng thiếu sự hợp tác chân thành giữa các thành viên tổ chức đa phương. Ví dụ, khi đại dịch bắt đầu bùng phát ở Italia, “Chính phủ Italia đã liên tục kêu gọi các quốc gia đồng minh trong khối EU viện trợ vật tư y tế để chống dịch, nhưng yêu cầu của Italia đã không được đáp ứng. Thế nhưng, những quốc gia đồng minh của Italia trong EU lại đồng loạt đóng cửa biên giới với Italia và tập trung tích trữ vật tư y tế để dự phòng cho nhu cầu của riêng mình”⁽⁶⁾; phải đến 4 tháng sau khi đại dịch bùng phát ở châu Âu, gây thiệt hại nghiêm trọng về người và kinh tế, các lãnh đạo EU cùng 27 quốc gia thành viên mới nhóm họp để thông qua thỏa thuận trợ cấp cho các quốc gia chịu ảnh hưởng nặng từ đại dịch⁽⁷⁾. Ở những tổ chức đa phương khác cũng diễn ra tình trạng “mạnh ai nấy chạy”. Rõ ràng là, thế giới thiếu sự hợp tác toàn cầu về thông tin đại dịch (thông tin về nguồn gốc dịch bệnh), về trang thiết bị y tế; các tổ chức quốc tế và khu vực chưa phát huy tác dụng như một cơ chế quản trị hiệu quả đối phó với dịch bệnh. Điều này khiến người ta đặt dấu hỏi về giá trị và tính hữu ích của chủ nghĩa đa phương truyền thống trước những hiểm họa khẩn cấp toàn cầu⁽⁸).

Ba là, thách thức tự chủ quốc gia trước sự phụ thuộc vào một nguồn cung duy nhất về các thiết bị y tế.

Một nguyên tắc căn bản của hợp tác đa phương là: hợp tác - bình đẳng - cùng có lợi. Sự lệ thuộc vào chuỗi cung ứng của một nước có nguy cơ ảnh hưởng đến tự chủ quốc gia của các thành viên. Khi đại dịch Covid-19 bùng phát, chủ nghĩa đa phương đã bộc lộ sự phụ thuộc của nhiều nước vào một nguồn cung duy nhất từ Trung Quốc về các thiết bị bảo vệ sức khỏe con người đã làm trầm trọng hơn khủng hoảng y tế quốc gia, nên khi Trung Quốc “hắt hơi” do Covid-19 thì cả thế giới trở nên “khó thở”⁽⁹⁾. Sự phụ thuộc đó ảnh hưởng đến tự chủ quốc gia trong hợp tác đa phương.

Thực tế cho thấy, đại dịch đã tấn công vào những giá trị cốt lõi của chủ nghĩa đa phương, làm lộ những “tử huyệt” của toàn cầu hóa, tạo sự hoài nghi về chủ nghĩa đa phương, “dư luận đang chuyển hướng khỏi sự ủng hộ toàn cầu hóa”. Đại dịch Covid-19 đang đặt chủ nghĩa đa phương trước những thách thức sống còn. Đây có thể là một trong những lý do chính để Tuần lễ Cấp cao khóa 75 Đại hội đồng Liên hợp quốc diễn ra tại Mỹ (từ ngày 21-9 đến ngày 2-10-2020), xác định chủ đề của Hội nghị là: “Tương lai chúng ta muốn, Liên hợp quốc chúng ta cần: Tái khẳng định cam kết chung đối với chủ nghĩa đa phương - ứng phó Covid-19 thông qua hành động đa phương hiệu quả”.

Ngày 25-9-2020, Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng đã gửi thông điệp tới Hội nghị Đại hội đồng Liên hợp quốc, khẳng định quan điểm: Cơ chế đa phương toàn cầu và khu vực phải được tôn trọng và phát huy; Việt Nam mong muốn phát huy quan hệ hợp tác toàn diện với Liên hợp quốc, góp phần xây dựng thể chế đa phương toàn cầu công bằng⁽¹⁰⁾.

Sự bất lực của chủ nghĩa đa phương trước đại dịch Covid-19 đặt ra yêu cầu “thế giới cần một hệ thống giám sát toàn cầu hiệu quả hơn để phát hiện các nguy cơ dịch và đại dịch”⁽¹¹⁾ và gợi mở về thể chế hội nhập, liên kết trong tương lai, bảo đảm minh bạch, công bằng, tránh tình trạng lệ thuộc vào chuỗi cung ứng từ một nước; bảo đảm phát huy được hiệu quả hành động đa phương trong chống dịch bệnh; thể chế hội nhập, liên kết quốc tế phải đề kháng được những “cạm bẫy” chính trị làm suy giảm tự chủ của quốc gia thành viên.

2. Thách thức mục tiêu chính trị, năng lực nhà nước và các lãnh đạo quốc gia

Chống đại dịch Covid-19 không chỉ là cuộc chiến trên lĩnh vực y tế mà cả trên lĩnh vực kinh tế và quản lý xã hội trong điều kiện khẩn cấp quốc gia.

Mục tiêu chính trị dân tộc chủ nghĩa liệu có thành công?

Đại dịch Covid-19 diễn ra trên phạm vi toàn cầu, là kẻ địch vô hình tấn công con người, không phân biệt ý thức hệ chính trị. Hiệu quả chống dịch bệnh không phụ thuộc vào tính chất của thể chế chính trị các quốc gia và thách thức của đại dịch Covid-19 với các nhà nước không mang tính ý thức hệ, mà là thách thức chính trị đối với mục tiêu, năng lực bộ máy nhà nước và lãnh đạo quốc gia.

Theo quan điểm chính trị học của Joseph S. Nye, JR, để xây dựng hình ảnh, vị thế quốc gia, “một nhà nước có thể sử dụng quyền lực toàn cầu bằng cách tham gia và hành động cùng với các nhà nước khác”⁽¹²⁾. Đây cũng là nhân tố có ý nghĩa quyết định thành công trong chống dịch bệnh. Trong thời gian qua đã xuất hiện một số hành động như bán thiết bị y tế kém chất lượng và dùng vắcxin như một công cụ để có lợi thế chính trị, từ đó đã làm suy yếu tính độc lập tự chủ của những quốc gia quá lệ thuộc vào một chuỗi cung ứng vắcxin.

Cuộc chiến chống đại dịch Covid-19 cho thấy, nhà nước nào thực sự coi bảo vệ sự sống của nhân dân là mục tiêu chính trị cao cả, có chiến lược chống dịch minh bạch, hiệu quả và có trách nhiệm với thế giới, thì nhà nước đó chắc chắn sẽ thành công trong chống dịch bệnh và tạo được ảnh hưởng tích cực của đất nước trong quan hệ với thế giới. Ngược lại, nhà nước nào lợi dụng dịch bệnh như một công cụ chính trị để đánh bóng hình ảnh quốc gia, hoặc tạo dựng uy tín chính trị cho cá nhân lãnh đạo quốc gia, thì sẽ làm hại cho vị thế quốc tế của quốc gia đó.

Một nhà nước yếu kém liệu có thể chống đại dịch Covid-19?

Cuộc chiến chống đại dịch Covid-19 đã chứng minh rằng, sức mạnh của nhà nước mới có thể đối phó hữu hiệu trong các tình trạng khẩn cấp quốc gia. Về lý thuyết, mặc dù nhà nước được khẳng định là thành tố trung tâm của hệ thống chính trị, nhưng vai trò của nhà nước đối với xã hội vẫn còn nhiều tranh luận. Trong đó, những người theo chủ nghĩa tân tự do đã lý tưởng hóa thị trường tự do, coi nhẹ vai trò của nhà nước. Theo giáo sư Mariana Mazzucato (Đại học Tổng hợp Luân Đôn), những quan điểm đó đã “làm giảm đi năng lực của nhà nước”⁽¹³⁾ trong xã hội hiện đại. Đặc biệt là, trong tình trạng khẩn cấp quốc gia, việc coi nhẹ vai trò của nhà nước sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến hiệu quả giải quyết khủng hoảng.

Khi bàn về mối quan hệ giữa lãnh đạo chính trị và quyền lực chính trị, Joseph S. Nye, JR cho rằng: “không thể lãnh đạo nếu… không có quyền lực”⁽¹⁴⁾. Hiện tượng khá phổ biến là cuộc chiến chống đại dịch Covid-19 ở các quốc gia đã đặt ra yêu cầu gia tăng quyền lực nhà nước (việc Quốc hội Việt Nam ngày 28-7-2021 thông qua nghị quyết trao thêm quyền cho Chính phủ trong chống dịch Covid-19 được coi là một quyết định đúng đắn); yêu cầu phải có những quyết sách mang tính tập quyền từ trung ương để bảo đảm không phá vỡ tính thống nhất quốc gia trong chống dịch và duy trì vận hành nền kinh tế phục vụ đời sống. Thành công của một số nước trong cuộc chiến chống đại dịch Covid-19 đã khẳng định hiệu quả của các nhà nước chủ động, mạnh mẽ, kiên quyết và góp phần giải tỏa những định kiến tiêu cực về vai trò của nhà nước trong phòng, chống dịch bệnh.

Đại dịch Covid-19 đã làm “lung lay” những nhà nước mà bộ máy xơ cứng và vận hành yếu kém. Bằng chứng là, khi Covid-19 khởi phát, phần lớn các nhà nước lâm vào tình trạng bị động, lúng túng, kể cả những nước giàu và có hệ thống y tế cộng đồng mạnh như Italia, Anh, Mỹ, nhưng đã ứng phó dịch kém hiệu quả.

Cũng ở giai đoạn đầu dịch Covid-19, một số quốc gia, trong đó có Việt Nam đã kiểm soát được dịch bệnh. Điều đó cho thấy, ngay cả khi không có vắcxin vẫn có thể kiểm soát, làm chậm quá trình phát tán Covid-19; một chính phủ mạnh mẽ, với hệ thống chính quyền hành động quyết liệt và sự đồng thuận xã hội thì có thể kiểm soát được dịch bệnh.

Tuy nhiên, các biến chủng dịch Covid-19 mới đã đặt ra thách thức đối với các nhà nước về lựa chọn quyết định chính trị trong tình trạng mới. Một số nước và vùng lãnh thổ thành công trong chống Covid-19 giai đoạn đầu nhưng chậm chân trong tiêm chủng vắcxin nên lâm vào khủng hoảng đợt dịch bùng phát mới (trường hợp Đài Loan - nơi từng được coi là có “chiến lược chống Covid-19 thành công nhất thế giới” và Ấn Độ vào tháng 5-2021 do tiêm chủng yếu kém, Covid-19 hoành hành đã “thiêu rụi giấc mộng toàn cầu của Ấn Độ”⁽¹⁵⁾; trong khi đó, một số nước từng là vùng dịch lớn nhất thế giới (như Mỹ), nhưng nhờ kiên trì ưu tiên tiêm chủng cho người dân nên đã thành công trong thời gian gần đây.     

Thực tiễn cuộc chiến chống đại dịch Covid-19 cho thấy, nhiệm vụ chính trị cao cả của các đảng chính trị và các nhà nước chân chính là bảo vệ cuộc sống của người dân. Để thực hiện tốt được nhiệm vụ này cần có một “quyết định chính trị đúng đắn”, một chính sách có tầm nhìn cân bằng lợi ích và giá trị giữa bảo vệ sức khỏe người dân và bảo vệ nền kinh tế phục vụ cuộc sống của dân; giữa lãnh đạo chính trị với khoa học dịch tễ, ứng dụng công nghệ vào phòng, chống dịch; giữa bảo đảm tính thống nhất từ trung ương tới các địa phương; giữa huy động nguồn lực của người dân với bảo đảm an sinh của người dân; giữa bảo đảm an toàn xã hội với uy tín cầm quyền của đảng chính trị.

Ở Việt Nam, từ giữa năm 2021, lãnh đạo quốc gia đã thể hiện rõ năng lực lắng nghe ý kiến từ các chuyên gia để điều chỉnh quyết sách và hành động thiết thực hơn với yêu cầu của cuộc chiến chống dịch bệnh: ngày 31-7-2021, Chính phủ ra Nghị quyết số 83/NQ-CP về hỗ trợ giảm tiền điện, giảm giá điện; kiểm soát nghiêm ngặt các biện pháp hỗ trợ về đời sống, y tế cho người dân; truyền thông theo nguyên tắc công khai, minh bạch, kịp thời; thực hiện thực chất, hiệu quả các biện pháp cụ thể phòng, chống dịch; đẩy nhanh tiến độ tiêm vắcxin. Theo đánh giá của Trưởng đại diện WHO tại Việt Nam (ngày 03-8-2021) thì Việt Nam đang chống dịch đúng hướng⁽¹⁶⁾.

Từ hiệu quả thực tế của cuộc chiến chống dịch Covid-19 thời gian qua, Francis Fukuyama (nghiên cứu viên cao cấp, Đại học Stanford) cho rằng: quốc gia nào có cả ba yếu tố như: guồng máy nhà nước vận hành tốt, một chính phủ mà người dân tin tưởng, lắng nghe và lãnh đạo quốc gia có năng lực thì sẽ đối phó đại dịch rất hữu hiệu⁽¹⁷⁾.

Thách thức phẩm chất và năng lực lãnh đạo quốc gia

Cuộc chiến chống dịch bệnh thời gian qua cho thấy những yếu kém chính trị mang tính toàn cầu: một là, đã gần hai năm bùng phát đại dịch, nhưng Liên hợp quốc và các nhà lãnh đạo chính trị của thế giới chưa có giải pháp chính trị hữu hiệu để tìm ra “sự thật về nguồn gốc Covid-19”, giúp nhân loại thoát khỏi dịch bệnh, để tránh được những đại dịch khác trong tương lai; hai là, bất đồng chính trị trong việc đồng thuận về một hiệp ước quốc tế nhằm ngăn chặn đại dịch toàn cầu và trong việc thiết lập một liên minh quốc tế chống đại dịch Covid-19.

Thực tế cho thấy, trong cuộc chiến chống đại dịch Covid-19, nhân dân các nước cần người lãnh đạo quốc gia ý thức được tầm quan trọng của việc chống dịch, với một động cơ chính trị cao cả và hành động thiết thực để bảo vệ tính mạng người dân; với ý chí chính trị mạnh mẽ, có năng lực xứng tầm và một phong cách quản trị gương mẫu, quyết đoán; trong cuộc chiến chống đại dịch, người lãnh đạo quốc gia phải biết lắng nghe ý kiến từ các chuyên gia để có thể kiểm soát được dịch bệnh bằng biện pháp khoa học, thay vì những hành động duy ý chí nhất thời. Những phẩm chất và năng lực đó của lãnh đạo quốc gia sẽ tạo ra sự yên tâm, tin tưởng của người dân, hạn chế sự hoảng loạn xã hội trong tình trạng khẩn cấp quốc gia.

Khi bàn về sự thành công của nước Đức trong nỗ lực kiểm soát Covid-19, người ta đề cao hình ảnh Thủ tướng Merkel: “Bà ấy sẽ được nhớ tới như một nhà quản lý khủng hoảng thực thụ”⁽¹⁸⁾; mặt khác, để làm gương trong việc tiêm chủng, Thủ tướng Đức đã tiêm mũi đầu tiên là AstraZeneca (của Anh - Thụy Điển), mũi thứ hai là Moderna (của Mỹ). Bà Merkel được coi là người lãnh đạo dựa trên khoa học, hiện tại đã đưa đất nước thoát khỏi khủng hoảng⁽¹⁹⁾.

Ngược lại, nếu lãnh đạo quốc gia tham vọng chính trị cá nhân, duy ý chí, mị dân thì đất nước đó có nguy cơ “mất kiểm soát” trước đại dịch và cá nhân nhà lãnh đạo sẽ bị mất uy tín. Ví dụ, phản ứng chậm chạp, thiếu nhất quán của Tổng thống Mỹ Donald Trump được cho là nguyên nhân làm nước Mỹ lúng túng, kém hiệu quả khi dịch bùng phát, khiến ông mất đi ủng hộ từ cử tri và thất bại trong cuộc bầu cử Tổng thống năm 2020; những lãnh đạo dân túy như Tổng thống Braxin Jair Bolsonaro... được cho là tìm mọi cách để duy trì ảnh hưởng chính trị, phủ nhận mức độ nghiêm trọng của đại dịch thay vì áp dụng các biện pháp quyết liệt để dập dịch⁽²⁰⁾. Những chính trị gia đó đã bị mất uy tín nghiêm trọng, chịu sự thất bại về chính trị ở trong nước và quốc tế.

Có thể nói, bối cảnh đại dịch Covid-19 đang diễn ra buộc nhiều nước sẽ phải chuyển trạng thái từ quyết tâm “chiến đấu thắng Covid-19” sang học cách thích ứng an toàn với Covid-19 trong điều kiện bình thường mới và đại dịch tiếp tục đặt ra nhiều thách thức nghiêm trọng đòi hỏi nền chính trị thế giới và các lãnh đạo chính trị phải thích ứng để tồn tại và phát triển.

__________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 9-2021

(1) Ngày 02-5-2021, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi nói với cả nước rằng, một kỷ nguyên mới về tự chủ kinh tế đã bắt đầu; Nhật Bản đã cấp gói kích thích chống Covid-19 bao gồm trợ cấp cho các công ty hồi hương các nhà máy; Liên minh châu Âu nêu quan điểm về sự “tự chủ chiến lược”.

(2) Có phải Covid-19 đã giết chết toàn cầu hóa? Biên dịch: Phan Nguyên, http://nghiencuuquocte.org/2020/05/16/co-phai-Covid-19-da-giet-chet-toan-cau-hoa, cập nhật ngày 16-5-2020.

(3) Từ khi dịch Covid-19 khởi phát, WHO đối mặt với hàng loạt chê trách: Ánh Ngọc: Các nước nhất trí điều tra WHO, https://vnexpress.net/cac-nuoc-nhat-tri-dieu-tra-who-4102053.html, cập nhật ngày 19-5-2020; Phúc Long: Giới khoa học lên án WHO phớt lờ mối nguy virus corona lây qua không khí, https://tuoitre.vn/gioi-khoa-hoc-len-an-who-phot-lo-moi-nguy-virus-corona-lay-qua-khong-khi-20200705163234464.htm, cập nhật ngày 5-7-2020.

(4) Thục Linh: Bill Gates dự đoán thế giới hậu Covid-19, https://vnexpress.net/bill-gates-du-doan-the-gioi-hau-Covid-19-4162302.html, cập nhật ngày 16-9-2020.

(5) Hoàng Anh Tuấn: Thế giới hậu Covid-19 - Phần 4, https://vietnamnet.vn/vn/tuanvietnam/the-gioi-hau-Covid-19-phan-4-635787.html, cập nhật ngày 22-4-2020.

(6) Tạ Hoàng Tấn: Giải pháp nào để thế giới vượt qua khủng hoảng Covid-19?, http://nghiencuuquocte.org/2020/09/20/giai-phap-nao-de-the-gioi-vuot-qua-khung-hoang-Covid-19/, cập nhật ngày 20-9-2020.

(7) Thanh Tâm: Bài học châu Âu ‘dạy’ Mỹ về Covid-19, https://vnexpress.net/bai-hoc-chau-au-day-my-ve-Covid-19-4134636.html, cập nhật ngày 24-7-2020.

(8) Tạp chí Lý luận chính trị, số 8-2020, tr.48.

(9) Lương Bằng: Tình huống chưa từng có: Thế giới giật mình vì ‘mắt xích’ Trung Quốc, https://vietnamnet.vn/vn/kinh-doanh/dau-tu/chien-tranh-thuong-mai-dai-dich-Covid-19-the-gioi-giat-minh-vi-mat-xich-trung-quoc-676558.html, cập nhật ngày 27-9-2020.

(10) Báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam: Việt Nam mong muốn phát huy quan hệ hợp tác toàn diện với Liên hợp quốc, http://dangcongsan.vn/thoi-su/viet-nam-mong-muon-phat-huy-quan-he-hop-tac-toan-dien-voi-lien-hop-quoc-564277.html, cập nhật ngày 25-9-2020.

(11) Thượng đỉnh G7: Biden giục phương Tây lập liên minh chống Trung Quốc, https://www.bbc.com/vietnamese/world-57452963, cập nhật ngày 12-6-2021.

(12) Joseph S. Nye, JR (2018); Tương lai của quyền lực, Nxb Lao động, tr.50.

(13) Mariana Mazzucato: Nhà nước khởi tạo (Ngô Thị Ngọc Bích dịch), Nxb Thế giới, Hà Nội, 2020, tr.25.

(14) Joseph S. Nye, JR: Quyền lực để lãnh đạo (Người dịch: Lê Thị Cẩm), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2015, tr.61.

(15) Ánh Ngọc (TheoForeign Policy): Covid-19 thiêu rụi giấc mộng toàn cầu của Ấn Độ, https://vnexpress.net/Covid-19-thieu-rui-giac-mong-toan-cau-cua-an-do-4272414.html, cập nhật ngày 6-5-2021.

(16) WHO: Việt Nam đang chống dịch đúng hướng, https://vnexpress.net/who-viet-nam-dang-chong-dich-dung-huong-4335020.html, cập nhật ngày 4-8-2021.

(17) Francis Fukuyama: Đại dịch và trật tự chính trị (Người dịch: Mặc Lý), http://nghiencuuquocte.org/2020/06/15/dai-dich-va-trat-tu-chinh-tri/, cập nhật ngày 15-6-2020.

(18) Vũ Hoàng (TheoCNN): Merkel vụt sáng giữa Covid-19, https://vnexpress.net/merkel-vut-sang-giua-Covid-19-4095725.html, cập nhật ngày 8-5-2020.

(19) Ánh Ngọc (Theo Atlantic): Merkel - ‘Nữ tướng’ giúp Đức kìm chân Covid-19, https://vnexpress.net/merkel-nu-tuong-giup-duc-kim-chan-Covid-19-4089980.html, cập nhật ngày 25-4-2020.

(20) Vũ Hoàng (Theo MSNBC): Modi có thể đi vào vết xe đổ Covid-19 của Trump, https://vnexpress.net/modi-co-the-di-vao-vet-xe-do-Covid-19-cua-trump-4272077.html, cập nhật ngày 4-5-2021.

PGS, TS ĐINH XUÂN LÝ

Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội