1. Sự cần thiết phải thực hiện “Pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn” trong xây dựng nông thôn mới

Việc thực hiện “Pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn”(gọi tắt là Pháp lệnh dân chủ) trong triển khai thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới (NTM) có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc mang lại hiệu quả thiết thực của Chương trình đối với chủ thể được hưởng thụ. Sự cần thiết đó xuất phát từ những lý do cụ thể sau:    

Thứ nhất, thực hiện Pháp lệnh dân chủ đảm bảo phát huy vai trò chủ thể của người dân trong xây dựng nông thôn mới

Trong Điều 2 Khoản 2 Thông tư liên tịch số 26/2011 của Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn, Bộ Kế hoạch Đầu tư, Bộ Tài chính hướng dẫn một số nội dung thực hiện quyết định số 800/QĐ -TTG ngày4-6-2010 của Thủ tướng Chính phủ về phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng NTM giai đoạn 2010 -2020 đã khẳng định: “Phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng dân cư địa phương là chính, Nhà nước đóng vai trò định hướng, ban hành các tiêu chí, quy chuẩn, chính sách, cơ chế hỗ trợ, đào tạo cán bộ và hướng dẫn thực hiện. Các hoạt động cụ thể do chính cộng đồng người dân ở thôn, xã bàn bạc dân chủ để quyết định và tổ chức thực hiện”.Việcxây dựng NTM không thểáp đặt từ trên xuống dưới với những ý chí áp đặt từ bên trên mà phải là sự nghiệp cách mạng do chính chủ nhân của nông thôn tiến hành, đó chính là người dân nông thôn.Vai trò chủ thể của người dân trong xây dựng NTM thể hiện ở chỗ họ chínhlà người tham gia xây dựng kế hoạch, chương trình, tổ chức thực hiện và là người thụ hưởng sự nghiệp xây dựng NTM ở địa phương mình. Chỉ khi người dân có tiếng nói, được trao đổi, bàn luận trong việc quyết định các chương trình, đề án, quy hoạch thì các đề án, quy hoạch này mới thực sự phù hợp và đáp ứng được nguyện vọng, lợi ích của người dân, khi đó họ mới tích cực góp công, góp sứctổ chức thực hiện trên thực tế, và khi đó vai trò chủ thể của người dân mới được thể hiện.

Thứ hai, thực hiện Pháp lệnh dân chủ đảm bảo xây dựng NTM phù hợp với đặc điểm của từng xã

Đảng ta khẳng định:“Triển khai chương trình xây dựng nông thôn mớiphù hợp với đặc điểm từng vùng theo các bước đi cụ thể, vững chắc trong từng giai đoạn; giữ gìn và phát huy những truyền thống văn hóa tốt đẹp của nông thôn Việt Nam”⁽¹⁾. Tiêu chí NTM đặt ra cho mỗi xã là như nhau nhưng cách làm ở mỗi xã khác nhau. Để trở thành một xã NTM, địa phương đó phải đạt được rất nhiều tiêu chí với sự phấn đấu, nỗ lực trong một thời gian dài, do đó cần có một chương trình, kế hoạch với những lộ trình, biện pháp, cách làm cụ thể. Tuy nhiên, mỗi địa phương có những điểm xuất phát khác nhau, có điều kiện tự nhiên-kinh tế-xã hội không giống nhau nên cần có những biện pháp, cách thức riêng.  Xây dựng NTM phải có cách làm chủ động, sáng tạo, phù hợp với đặc điểm và điều kiện của từng xã, vừa với sức dân, theo phương châm dễ làm trước, khó làm sau, cần “liệu cơm gắp mắm”, căn cứ vào điều kiện thực tế để thực hiện, tránh cách làm rập khuôn, máy móc. Để những biện pháp xây dựng NTM phù hợp với mỗi địa phương thì chính người dân ở địa phương đó phải là người tham gia bàn bạc, quyết định. Chỉ có phát huy trí tuệ, sự sáng tạo của nhân dân trong xây dựng các kế hoạch, biện pháp cụ thể mới khơi dậy được trí tuệ nhân dân nhằm tìm ra những cách làm hay, phù hợp với điều kiện cụ thể, rút ngắn con đường đạt đích NTM.

Thứ ba, thực hiện Pháp lệnh dân chủ sẽ phát huy được mọi nguồn lực cho xây dựng NTM

Khi thực hiện tốt Pháp lệnh dân chủ,người dân được bàn bạc về các chương trình, kế hoạch, biện pháp thực hiện cũng như các khoản đóng góp, chính điều này tạo sự đồng thuận cao trong nhân dân, góp phần phát huy năng lực tham gia của người dân. Khi thực hiện tốt Pháp lệnh dân chủ, người dân nhận thức rõ vai trò của mình là chủ thể, họ sẽ tích cực tham gia vào mọi công đoạn của quá trình xây dựng NTM. Do đó, mọi nguồn lực trong nhân dân đều được huy động, tạo điều kiện vật chất cho quá trình xây dựng NTM.

Việc thực hiện tốt Pháp lệnh dân chủ không chỉ huy độngmọi nguồn lực trong nhân dân mà còn góp phần sử dụng hợp lý, tiết kiệm và có hiệu quả các nguồn lực vào xây dựng NTM. Để thực hiện Pháp lệnh dân chủ phải đảm bảo quyền giám sát của người dân đối với việc xây dựng các công trình NTM, giám sát việc thực hiện các hoạt động, sử dụng kinh phí, chất lượng xây dựng công trình..., tạo điều kiện quản lý minh bạch trong sử dụng nguồn vốn của Nhà nước và nhân dân, đảm bảo các nguồn vốn này sử dụng có hiệu quả, đúng mục đích.

Thứ tư, thực hiện Pháp lệnh dân chủ góp phần vào việc thực hiện tiêu chí về xây dựng hệ thống chính trị trong xây dựng nông thôn mới

Tiêu chí thứ 18 của xã đạt chuẩn NTM là có hệ thống chính trị vững mạnh. Để có hệ thống chính trị vững mạnh phải đảm bảocácyêu cầu: cán bộ xã đạt chuẩn, có đủ các tổ chức trong hệ thống chính trị ở cơ sở theo quy định, Đảng bộ, chính quyền xã đạt tiêu chuẩn “trong sạch, vững mạnh”, các tổ chức chính trị đoàn thể của xã đều đạt tiêu chuẩn từ tiên tiến trở lên.

Để Đảng bộ, chính quyền đạt tiêu chuẩn trong sạch, vững mạnh thì Đảng bộ phải khẳng định năng lực lãnh đạo, chỉ đạo của cấp ủyđảng;chính quyền phải thể hiện được vai trò trong quản lý và tổ chức triển khai thực hiện các chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của nhà nước. Thực hiện Pháp lệnh dân chủ là tăng cường quyền giám sát, kiểm tra của nhân dân đối với tổ chức và hoạt động của bộ máy Đảng, chính quyền cấp xã, qua đó góp phần thúc đẩy đổi mới phương thức hoạt động, quản lý điều hành của chính quyền cơ sở theo hướng ngày một dân chủ hơn, tôn trọng và lắng nghe ý kiến của nhân dân hơn, cụ thể và bám sát thực tiễn hơn, khắc phục tình trạng quan liêu, cửa quyền, từ đó trực tiếp góp phần vào việc thực hiện tiêu chí thứ 18 về xây dựng hệ thống chính trị ở xã đạt chuẩn.

2. Một số bất cập của thực hiện Pháp lệnh dân chủ trong xây dựng nông thôn mới

Thời gian qua, nhiều xã đã thực hiện khá tốt Pháp lệnh dân chủ trong quá trình xây dựng NTM. Với mục đích phát huy trí tuệ, kinh nghiệm, nguồn nhân lực, vật lực của các tầng lớp ở nông thôn phục vụ công cuộc xây dựng NTM, Ban Quản lý thôn ở nhiều nơi đã chủ động công khai cho dân biết các nội dung chương trình xây dựng NTM, tổ chức cho nhân dân tham gia đóng góp ý kiến về dự thảo quy hoạch xây dựng NTM, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội củaxã, tham gia giám sát thi công các hạng mục công trình tại xã, thôn. Nhiều địa phương niêm yết công khai quy hoạch NTM để người dân xem xét, cho ý kiến, tổ chức các buổi lấy ý kiến xây dựng đề án. Nhân dân đã được tham gia trực tiếp bàn bạc, xây dựng quy hoạch xây dựng NTM như  quy hoạch sử dụng đất, quy hoạch sản xuất, phát triển hạ tầng, giao thông, thủy lợi, quy hoạch các khu dân cư, khu trung tâm, quy hoạch chợ, môi trường (cây xanh, hồ ao, xử lý chất thải, nghĩa trang). Ở nhiều địa phương, người dân chủ động đề xuất xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội như:vấn đề đổi mới cơ cấu cây trồng vật nuôi định hướng sản xuất kinh doanh theo hướng sản xuất hàng hóa gắn với thị trường, nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh... Thực hiện Pháp lệnh dân chủ, nhân dân được trực tiếp tham gia bàn và quyết định nhiều lĩnh vực quan trọng như:mức đóng góp cơ sở hạ tầng, lập thu, chi các loại quỹ, xây dựng hương ước, quy ước...Việc thực hiện dồn điền đổi thửa được giao cho các xóm, thôn tự chịu trách nhiệm triển khai theo những cách thức được người dân bàn bạc và đồng thuận, chủ yếu theo cách bốc thăm và các hộ dân tự thỏa thuận nên không gây những thắc mắc, tranh chấp trong dân. Người dân được tham gia đề xuất các nhóm phụ trách triển khai công việc, giám sát việc sử dụng kinh phí và quá trình thực hiện các công trình của đề án. Các thôn thành lập ban giám sát cộng đồng, ban thanh tra nhân dân để giám sát xây dựng các công trình kết cấu hạ tầng ở địa phương. Nhân dân được kiểm tra, giám sát việc thu, chi, quản lý các khoản tài chính do nhân dân đóng góp, việc xây dựng các công trình trên địa bàn xã cơ bản đảm bảo công khai dân chủ từ khâu làm thủ tục đến thi công, thanh toán,nhờ đó ngăn chặn hiện tượng tiêu cực...

Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực, việcthực hiệnPháp lệnh dân chủ trong xây dựng NTMở nhiều nơi còn hạn chế, yếu kém.

Tình trạng một số cán bộ xã, phường chưa nhận thức rõ vai trò chủ thể của người dân trong xây dựng NTM vẫn diễn ra phổ biến, khiến ngườidântrong nhiều trường hợp lẽ ra là chủ thể xây dựng NTM lại trở thànhngười đứng ngoài cuộc trong tiến trình xây dựng NTM.Khi được hỏi về việc người dân nôngthôn có là chủ thể thực hiện và thụ hưởng chương trình xây dựng NTM không? chỉ có 49,2% cán bộ trả lời chính xác, 51,8% không trả lời chính xác, trong đó 29,9% xác định chủ thể NTM chính là Đảng và chính quyền, 9% cho rằng chủ thể là các tổ chức chính trị - xã hội⁽²⁾. Hạn chế trongviệcthực hiện Pháp lệnh dân chủ trong xây dựng NTM thể hiện ở tất cả các quyền cơ bản của người dânở địa phương trong xây dựng NTMnhư:quyền được biết, được bàn bạc, được quyết định, quyền kiểm tra, giám sátchưa được đảm bảo. Tại nhiều địa phương, chính quyền chưa nhận thức đúng và chưa thực sự coi trọng thực hiện Pháp lệnh dân chủ ở cơ sở.Việc lấy ý kiến đóng góp của người dân tham gia xây dựng đề án, kế hoạch, mục tiêu xây dựng NTM còn mang tính hình thức. Nhiều nội dung người dân chưa được tham gia bàn thảonên chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn đời sống của người dân nông thôn. Xây dựng quy hoạch vẫn dựa vào các đơn vị tư vấn thiết kế, chưa có nhiều sự tham gia ý kiến của người dân nên vẫn còn tình trạng quy hoạch chưa phù hợp với nhu cầu và khả năng của người dân. Tình trạng quy hoạch NTM ở xã thiếu ăn nhập với quy hoạch của huyện vẫn còn tồn tại; ở nhiều địa phương,hệ thống giao thông,thủylợi, cấp thoát nước, môi trường giữa các xã thiếu thống nhất, mạnh xã nào xã đó làm, chưa được khắc phục; tình trạng chợ xây xong không ai đến họp, trạm cấp nước xây xong không ai dùng... diễn ra khá phổ biến.

Thực hiện Pháp lệnh dân chủ trong xây dựng NTM đòi hỏi phảihuy động sự tham gia đóng gópý kiếncủa nhân dân, các nội dung xây dựng NTMphải được bàn bạc dân chủ và phải được sự đồng thuận từ phíangười dân. Tuy nhiên, tại nhiều địa phương,việchuy động mức đóng góp của nhân dân còn tùy tiện, chưa có sự bàn bạc, thống nhất trong nhândân, vẫn có nơi cán bộ cơ sở dùng quyền lực để ép dân đóng góp,nhất là đối với hộ nghèo, khó khăn, gây bức xúc trong dư luận xã hội. Đặc biệt là quyền kiểm tra, giám sát của người dân đối với việc xây dựng các công trình trong chương trình xây dựng NTM còn hạn chế. Quyền bàn bạc, quyết định người đại diện cho nhân dân trong các ban giám sát đầu tư cộng đồng chưa được thực hiện tốt. Có1/2 số người được hỏi ghi nhận:Có được bàn bạc về việc thành lập các tổ phụ trách thi công các công trình trong đề án xây dựng NTM. Số lượng người dân tham gia bàn bạc về các nguyên tắc hoạt động của tổ giám sát chỉ chiếm1/3 mẫu nghiên cứu. Việc tạo điều kiện để người dân thực sự làm chủ trong việc bầu ra các nhóm phụ trách triển khai các mục tiêu cụ thể trong đề án xây dựng NTM chưa tốt, trên dưới 1/2số người ghi nhận là do xã đề cử các nhóm như vậy chứ không phải do dân đề cử⁽³⁾. Mặc dù trong Ban giám sát đầu tư cộng đồng cóđại diện của nhân dân và họ cũng được tham gia vào các tổ, nhóm giám sát quá trình thực hiện các công trình, song sự tham gia đóở nhiều địa phươngmang tính hình thức. Ở nhiều nơi, Ban Quản lý xây dựng NTM thường do Chủ tịch UBND xã đứng đầu,gồm các thành viên:kế toán, các ban, ngành trong xã, trưởng thôn, dưới đại diện cộng đồng dân cư được tuyển chọn theo tiêu chí ôn hòa. Ban quản lý do chính UBND xã và các ban cấp trên chỉ đạo, quản lý mọi mặt hoạt động... Như vậy, tiếng nói,quyết định do các cấp, các ngành nắm giữ vai trò chủ đạo, dẫn đến tình trạng người dân rất khó đưa ra các quyết định hoặc nếu có cũng chỉ là đồng thuận với ý kiến của chính quyền. Mặt khác, trình độ dân trí của người dân còn thấp nên việc thực hiện quyền giám sát của người dân cũng còn nhiều hạn chế.

Trong các cuộc họp hội đồng nhân dân, việc chi tiêu kinh phí của xã cho xây dựng NTM được báo cáo công khai,có các ban phụ trách kiểm tra, giám sát nhưng ởcác công trình lớn, người dân khó giám sát một cách hiệu quả, một phần do họ thiếu kiến thức, thiếu am hiểu nhiều vấn đề liên quan như thiết kế công trình, quy chế gọi thầu, tổng vốn đầu tư... Mặt khác, do tâm lý dĩ hòavi quýnên người dân không yêu cầu giải trình hay chất vấn. Việc tham gia giám sát của người dân đối với các công trình hạ tầng nông thôn như:đường sá, cầu cống, kênh mương, trường học, nhà văn hóathôn do doanh nghiệp ở nhiều địa phương còn mang tínhhình thức, chưa hiệu quả.

3. Một số giải pháp phát huy vai trò của thực hiện Pháp lệnh dân chủ trong xây dựng nông thôn mới

Thứ nhất, đưa các nội dung của Pháp lệnh dân chủ vào tài liệu tuyên truyền về xây dựngnông thôn mới

Để phát huy hiệu quả của Chương trình xây dựng NTM, cần tăng cườngtuyên truyền, phổ biến các tài liệu liên quan như các quyết định, chỉ thị, hướng dẫn của Đảng, Chính phủ, Bộ, ngành về NTM, các tiêu chí, mục tiêu cụ thể trong từng giai đoạn của tỉnh, huyện, xã...tới các đối tượng thực hiện, đặc biệt là cán bộ trực tiếp thực hiện cấp xã.Tăng cường tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức của người dân nông thôn về quyền và nghĩa vụ, vai trò của họ trong Chương trình xây dựng nông thôn mới với các nội dung về quyền của người dân (quyền được biết, quyền được bàn bạc để cấp trên quyết định, quyền được bàn bạc và quyết định, quyền được kiểm tra, giám sát) trong thực hiện các nội dung, công việc xây dựng NTM, trách nhiệm của cán bộ, công chức cấp xã trong đảm bảo quyền của người dân trong xây dựng NTM. Chỉ khi người dân nắm được mình có những quyền cụ thể, chi tiết họ mới tích cực, tự tin thực hiện quyền của mình và bảo vệ quyền đó khi bị xâm phạm.

Thứ hai, Ban chỉ đạo xây dựng NTM cần đưa việc thực hiện Pháp lệnh dân chủ vào giải pháp, kế hoạch hành động cụ thể

Ban Chỉ đạo xây dựng NTM cấp xã có trách nhiệm chỉ đạo, quản lý, điều hành việc thực hiện,xây dựng kế hoạch hoạt động và triển khaithực hiện các nội dung của Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng NTM trên địa bàn xã. Vì vậy, trong xây dựng kế hoạch hoạt động, Ban chỉ đạo cần đưa các nội dung thực hiện Pháp lệnh  dân chủ vào kế hoạch triển khai xây dựng NTM như:xây dựng kế hoạch cho các hoạt động tuyên truyền, phổ biến về NTM, các yêu cầu với thời gian cụ thể về công khai hóacác dự án, quy hoạch xây dựng NTM và lấy ý kiến đóng góp của nhân dân về các dự án, quy hoạch đó... Đồng thời, Ban chỉ đạo cũng thường xuyên kiểm tra, giám sát việc thực hiện các kế hoạchtrên thực tế. Ban Chỉ đạo xây dựng NTM cấp huyện, cấp tỉnh cần nhận thức rõ vai trò của thực hiện Pháp lệnh dân chủ, yêu cầu Ban chỉ đạo xây dựng NTM cấp xã thường xuyên, định kỳ báo cáo tình hình triển khai xây dựng NTM, không chỉ báo cáo kết quả thực hiện các tiêu chí mà còn báo cáo việc thực hiện Pháp lệnh dân chủ trong xây dựng NTM.

Thứ ba, đào tạo, bồi dưỡng nâng cao kiến thức, kỹ năng vận dụng triển khai các nội dung củaPháp lệnh dân chủ vào xây dựng NTM cho đội ngũ cán bộ, công chức cấp xã

Đội ngũ cán bộ công chức cấp xã vừa là người trực tiếp triển khai các nội dung của Pháp lệnh dân chủ trong xây dựng NTM, vừa là người tuyên truyền, hướng dẫn, động viên nhân dân ở nông thôn thực hiện Pháp lệnh dân chủ. Vì vậy, họ cần có các kỹ năng để lồng ghép việc thực hiện Pháp lệnh dân chủ vào quá trình chỉ đạo, điều hành, tổ chức thực hiện xây dựng NTM. Do đó, cấp huyện,tỉnh cần tổ chức các lớp bồi dưỡng, tập huấn cho cán bộ, công chức cấp xã những kiến thức, kỹ năng về xây dựng NTM, trong đó có kỹ năng, kinh nghiệm vận dụng Pháp lệnh dân chủ vào xây dựng NTM, như kỹ năng tuyên truyền, vận động, giải thích, kỹ năng giao tiếp, lắng nghe...Tăng cường kiểm tra, giám sát việc thực hiệnPháp lệnh dân chủ,lấy đó làmtiêu chí đánh giá cán bộ, công chức cấp xã hàng năm và có các hình thức khen thưởng đối với cán bộ làm tốt,xử phạt đối với các cán bộ, công chức không thực hiện đúng Pháp lệnh dân chủ.

Thứ tư, nâng cao nhận thức, ý thức, năng lực thực hiện quyền của người dân trong xây dựng NTM

Để nâng cao ý thức tham gia của người dân vào thực hiện Pháp lệnh dân chủ, bên cạnh việc tuyên truyền nâng cao nhận thức của người dâncần tạo điều kiệnnâng cao đời sống vật chất, tinh thần và trình độ dân trí cho người dân,bởi khi họ vẫn còn phải chật vật mưu sinh thì khó có thể yêu cầu họ quan tâm đóng góp ý kiến cũng như tham gia các hoạt động giám sát, kiểm tra một cách hiệu quả. Việcthực hiện Pháp lệnh dân chủ trong xây dựng NTM có mang lại hiệu quả hay không còn phụ thuộc vào năng lực thực hiện quyền của người dân. Người dân phải có trình độ dân trí và mức độ hiểu biết nhất định về các lĩnh vực liên quan để tham gia đóng góp những ý kiến có chất lượng cũng như kiểm tra, giám sát việc đầu tư các công trình xây dựng. Do đó, cần xây dựngkế hoạchtập huấn cho người dân tham gia vào các Ban Thanh tra nhân dân, Ban giám sát đầu tư công cộng nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện Pháp lệnh dân chủ ở xã trong xây dựng NTM.

________________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luân chính trị số 7 -2018

(1) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.197.

(2) Phạm Đi: Nhận thức của cán bộ lãnh đạo, quản lý về chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới,Tạp chí Lý luận chính trị,số 10- 2015.

(3) Lê Thị Thanh Hương: Một số yếu tố tâm lý của người nông dân ảnh hưởng đến quá trình xây dựng nông thôn mới,Nxb Khoa học xã hội, 2015, tr.188.

TS Đinh Văn Thụy

ThS Hà Thị Thuỳ Dương

Học viện Chính trị khu vực IV