Người Hà Nhì ở Lào Cai. Ảnh: laodong.vn

Huyện Bát Xát, Lào Cai hiện có 4.661 người Hà Nhì sinh sống, chiếm 99,2% tổng số người Hà Nhì của tỉnh. Riêng địa bàn xã Y Tý có 2.491 người, chiếm gần 51,1% tổng số dân toàn xã và 50% tổng số người Hà Nhì toàn tỉnh⁽¹⁾.

Về đặc điểm cư trú,người Hà Nhì ở Y Tý thường chọn những nơi địa hình hiểm trở, núi cao, sườn dốc để sinh sống. Họ cư trú tập trung thành các làng, bản chủ yếu với người cùng dân tộc, ít có sự cộng cư với các dân tộc khác, nên bản sắc văn hóa vẫn được bảo tồn. Nhà trình tường của người Hà Nhì được xây dựng bằng đất, đá dày từ 30-45 cm, mái phủ rơm hoặc lợp cỏ gianh do những người đàn ông Hà Nhì làm hoàn toàn thủ công, thiết kế đặc biệt theo hình vuông, bảo đảm đông ấm, hè mát.

Đặc điểmkinh tế - xã hội,đời sống kinh tế của người Hà Nhì ở Y Tý chủ yếu vẫn tự cấp tự túc, dựa vào ruộng nương. Kinh tế chủ yếu là nghề trồng lúa nước trên các thửa ruộng bậc thang và trồng một số cây hoa màu như lạc, ngô, đậu tương, bí đỏ, su su… Những năm gần đây, người dân đã biết tận dụng đất trong mùa khô hạn để trồng các loại rau, hoa màu, cây dược liệu...

Chăn nuôi gia súc, gia cầm của người Hà Nhì khá ổn định, gồm các loại: trâu, bò, ngựa, làm sức kéo và lợn, gà, ngan, ngỗng... làm thực phẩm. Do đặc điểm của địa hình đồi dốc, khó khăn trong sản xuất, người Hà Nhì sử dụng trâu, bò làm sức kéo trong quá trình canh tác trên ruộng bậc thang.

Người Hà Nhì cũng có một số nghề thủ công truyền thống như: dệt, rèn, chạm khắc bạc, đan lát, mộc... Đến nay, những nghề này đã bị mai một, chỉ còn nghề đan lát được duy trì và có khả năng phát triển.

Người Hà Nhì có đời sống văn hóa tinh thần phong phú với rất nhiều lễ hội, nghi lễ gắn liền với quan điểm “vạn vật hữu linh” - vạn vật đều có linh hồn ngự trị. Người Hà Nhì rất chú trọng đời sống tâm linh, các khu rừng và nơi nguồn nước sinh hoạt của cả làng được chọn làm nơi thờ cúng. Ngày nay, trong điều kiện kinh tế - xã hội phát triển, giao lưu văn hóa, giá trị văn hóa truyền thống của người Hà Nhì đang đứng trước những nguy cơ bị mai một...

Hiện nay, người dân Hà Nhì đa phần thích làm nhà ống hoặc có sự hiện đại hóa trong cách làm, cách bố trí, sắp xếp, bài trí không gian trong nhà trình tường, nhiều người dân sử dụng bê tông thay thế cho vật liệu truyền thống là đất sét; mái nhà lợp gianh được thay thế bằng những tấm lợp, hoặc tôn có giá trị sử dụng lâu hơn. Hay, trong nhà đã được bố trí phòng khép kín, không gian sinh hoạt bên trong có sự bài trí khác biệt, phối hợp giữa yếu tố truyền thống và hiện đại…

 Một số ngành nghề thủ công truyền thống đã không còn, một số khó có khả năng khôi phục lại như nghề dệt vải, chạm bạc, mộc. Phụ nữ Hà Nhì không còn trồng bông, dệt vải, nhuộm chàm để tự may trang phục truyền thống. Thay vào đó là những bộ quần áo được may sẵn. Trang phục truyền thống chủ yếu được những người trung tuổi, người già sử dụng trong các dịp hội hè, lễ tết. Trong lễ cưới, ngoài những bộ trang phục truyền thống, cô dâu, chú rể còn sử dụng trang phục như vest, váy cưới theo phong cách hiện đại.

Cơ cấu bữa ăn cũng có nhiều thay đổi. Các món ăn truyền thống vẫn được dùng trong các ngày lễ hội, còn lại ngày thường các món ăn cũng khá đa dạng, có nhiều “màu sắc” của các dân tộc khác.Thức uống truyền thống của người Hà Nhì là rượu thóc và các loại cây giải nhiệt nhưng nay đã có các loại nước uống công nghiệp trong sinh hoạt cộng đồng hoặc bữa cơm gia đình.

Những năm gần đây một số tín ngưỡng dân gian, nghi thức cúng tế, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, nghi thức trong lễ cưới, tang ma… đang dần bị biến đổi, mai một. Nhu cầu vui chơi giải trí và hưởng thụ các giá trị văn hóa cũng có nhiều biến đổi. Trong các dịp lễ tết, trai gái ít hát đối, hát giao duyên bằng các làn điệu dân ca, dân vũ của dân tộc.

          Để nâng cao đời sống văn hóa của người Hà Nhì cần xác định và giải quyết được những vấn đề mà thực tiễn đang đặt ra, trong đó có bảo tồn, phát huy, phát triển các giá trị văn hóatruyền thống. Bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của người Hà Nhì, gắn với bảo vệ và bảo đảm các giá trị đó phù hợp với xu hướng thẩm mỹ hiện đại; đưa các sản phẩm văn hóa đặc sắc của người Hà Nhì thành sản phẩm kinh tế có giá trị; phát triển du lịch. Bảo tồn không có nghĩa là đóng khung; phát huy, phát triển không có nghĩa là học theo cái mới, xóa bỏ cái cũ. Do đó, phải giải quyết tốt mối quan hệ giữa bảo tồn và phát huy, phát triển các di sản văn hóa của người Hà Nhì để văn hóa tộc người thực sự trở thành sức mạnh nội sinh của nền văn hóa dân tộc.

Thực tiễn đang đặt ra yêu cầu cần có những giải pháp đồng bộ để nâng cao đời sống văn hóacủa người Hà Nhì:

Thứ nhất, phát huy vai tròlãnh đạo, quản lý của cấp ủy đảng, chính quyền địa phương cơ sở trong xây dựng đời sống văn hóa

Tăng cường trách nhiệm của cấp uỷ, chính quyền trong xây dựng đời sống văn hóa của các dân tộc. Nâng cao năng lực lãnh đạo, tổ chức thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về văn hóacho phù hợp, hiệu quả, theo hướng chú trọng duy trì văn hóa truyền thống, phát huy những giá trị văn hóa mới trong bối cảnh hội nhập và tăng cường giao lưu.

Đẩy mạnh và thực hiện tốt các chính sách phát triển kinh tế vùng đồng bào dân tộc, nhất là các chương trình xóa đói giảm nghèo, Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới nhằm nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của đồng bào.

Cấp uỷ, chính quyền địa phương tiếp tục quán triệt sâu rộng và thực hiện có hiệu quả Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII về xây dựng nền văn hóaViệt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, Nghị quyết Trung ương 9 khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước và các chỉ thị, nghị quyết, đề án, kế hoạch khác của địa phương về văn hóa. Tăng cường phối hợp giữa Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội; phát huy vai trò của Ban công tác Mặt trận, các chi hội làng, bản trong vận động nhân dân thực hiện tốt chủ trương, đường lối phát triển kinh tế - xã hội.

Thứ hai, tăng cường công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ làm công tác văn hóa

Quan tâm đào tạo và nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho cán bộ cấp xã nói chung, cán bộ là người tại chỗ nói riêng, bởi họ là những người am hiểu phong tục, tập quán, tâm lý của dân tộc mình nên sẽ có những đề xuất, kiến nghị sát hợp nhằm bảo tồn, giữ gìn và phát huy, phát triển bản sắc văn hóacủa người Hà Nhì phù hợp với truyền thống văn hóadân tộc. Chính quyền các cấp cần có những chính sách đãi ngộ phù hợp để những người làm công tác văn hóa gắn bó lâu dài với công việc.

Thứ ba, phát huy vai trò của người có uy tín trong cộng đồng

Phát huy vai trò của những người có uy tín trong cộng đồng người Hà Nhì để thông qua họ vận động đồng bào xây dựng đời sống văn hóa tiến bộ trên cơ sở giữ gìn các nét đẹp trong phong tục tập quán, văn hóa truyền thống. Thường xuyên quan tâm, thăm hỏi, chia sẻ về cuộc sống với những người có uy tín trong cộng đồng.

Thứ tư, củng cố, hoàn thiện môi trường giáo dục, nâng cao nhận thức, trình độ học vấn cho người HàNhì

Tập trung đầu tư nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên, cán bộ lãnh đạo, quản lý ở các trường và cơ sở vật chất trường học trên địa bàn nhằm từng bước nâng cao chất lượng dạy và học cho đồng bào. Thực hiện tốt những chính sách đãi ngộ để đội ngũ giáo viên yên tâm bám trường, bám lớp, gắn bó lâu dài với địa phương.

Đổi mới phương pháp giáo dục, đào tạo để thu hút con em đồng bào người dân tộc trên địa bàn xã đến trường, trong đó có người Hà Nhì. Tăng cường công tác tuyên truyền giáo dục; thường xuyên tổ chức giao lưu, học hỏi, trao đổi kinh nghiệm để nâng cao trình độ nhận thức của người dân, nâng cao ý thức tự tôn dân tộc cũng như ý thức cao về những giá trị văn hóa truyền thống của người Hà Nhì.

Tạo mọi điều kiện thuận lợi cho cán bộ địa phương, cán bộ người Hà Nhì học tập, nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, trình độ lý luận chính trị để có những đóng góp thiết thực, hiệu quả trong nâng cao đời sống văn hóa của người dân nói chung và của người Hà Nhì.

Thứ năm, phát triển kinh tế nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người Hà Nhì

Chính quyền địa phương bám sát chủ trương, chính sách của Nhà nước để cụ thể hóa thành các biện pháp nhằm nâng cao đời sống vật chất của người dân. Đa dạng hóa các loại hình sinh kế, xác định và xây dựng ngành kinh tế mũi nhọn của địa phương. Làm tốt công tác quy hoạch trên địa bàn, xác định rõ tiềm năng, lợi thế của từng vùng để có chiến lược phát triển phù hợp như quy hoạch các vùng chuyên canh sản xuất các sản phẩm nông nghiệp, tạo thương hiệu, uy tín trên thị trường tỉnh và trong nước. Phát triển kinh doanh du lịch cộng đồng theo hướng bền vững gắn với bảo đảm vệ sinh và bảo vệ môi trường, cảnh quan thiên nhiên…

Thu hút các doanh nghiệp đầu tư vào các ngành kinh tế là thế mạnh trên địa bàn, xây dựng và hoàn thiện kết cấu hạ tầng cơ sở, đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu sản xuất theo hướng chuyên canh tăng năng suất, tăng sản lượng và chuyên môn hóa; vận động đồng bào ứng dụng khoa học - công nghệ vào sản xuất; liên kết, làm cầu nối trung gian để giúp đồng bào thuận lợi trong tiêu thụ sản phẩm một cách ổn định, bền vững. Khuyến khích phát triển chăn nuôi gia súc, gia cầm theo hộ gia đình. Chủ động thực hiện tốt công tác phòng chống dịch bệnh trên cây trồng, vật nuôi. Tạo điều kiện để các doanh nghiệp sử dụng nguồn nhân lực tại chỗ nhằm tạo việc làm cho người Hà Nhì. Đào tạo, bồi dưỡng tay nghề cho người lao động. Hỗ trợ giống, cây trồng, vật nuôi, vốn và kỹ thuật để người dân yên tâm phát triển sản xuất.

Trong phát triển kinh tế, cần chú trọng tới các sản phẩm văn hóađặc trưng. Với truyền thống văn hóa phong phú, người Hà Nhì có những sản phẩm từ nghề thủ công truyền thống như trang phục, các sản phẩm từ đan lát… Đây là những sản phẩm văn hóacần được bảo tồn và phát triển. Bên cạnh những chủ trương, chính sách chung về phát triển kinh tế, chính quyền địa phương cần tập trung phát triển các nghề thủ công truyền thống. Người dân Hà Nhì biết tận dụng lợi thế về khí hậu, thổ nhưỡng để trồng các loại dược liệu như xuyên khung, đương quy, hoàng sin cô, thảo quả…Tuy nhiên, quy mô sản xuất nhỏ lẻ, manh mún, chưa có sự đầu tư theo hướng phát triển thành vùng chuyên canh cho năng suất và sản lượng lớn. Vì vậy, cần mở rộng diện tích trồng, tăng sản lượng, tăng cường giới thiệu hình ảnh, quảng bá các sản phẩm mang tính văn hóađặc trưng để xây dựng thành ngành kinh tế mang đậm dấu ấn địa phương.

Thứ sáu, đẩy mạnh quảng bá,giới thiệu giá trị văn hóa truyền thống, tăng cường giao lưu văn hóa giữa người Hà Nhìvới cộng đồng các dân tộc khác.

Tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức của người Hà Nhì về văn hóa dân tộc trước những đòi hỏi của đời sống xã hội thông qua những hình thức phong phú, phù hợp với tâm lý, trình độ nhận thức của người dân. Qua đó, người Hà Nhì có thể nhận thức một cách sâu sắc hơn việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc mình, hướng đến trao truyền, bảo lưu các giá trị văn hóa, để văn hóa người Hà Nhì là một thành tố quan trọng làm nên bản sắc văn hóa Việt Nam trong đa dạng và thống nhất.

Phát huy vai trò của các phương tiện truyền thông đại chúng, các cơ quan thông tấn trong quảng bá,giới thiệu về hệ thống giá trị văn hóa truyền thống của người Hà Nhì đến với những dân tộc khác, địa phương khác. Phát huy vai trò của giao lưu văn hóa giữa người Hà Nhì ở Y Tý với cộng đồng bên ngoài để những tinh hoa văn hóa của người Hà Nhì có điều kiện lan tỏa và không ngừng phát triển.

__________________

(1) Cục Thống kê tỉnh Lào Cai: Kết quả tổng điều tra dân số và nhà ở tỉnh Lào Cai, Nxb Thống kê, 2019.

TRẦN VIỆT HÀ