Từ khi đất nước bước vào con đường đổi mới, đất nước ta đã thu được nhiều thành tựu trong phát triển mọi mặt từ chính trị tới kinh tế, xã hội, văn hoá. Đặc biệt từ sau Đại hội Đảng lần thứ VIII năm 1996, thực hiện chủ trương “ tích cực, chủ động hội nhập quốc tế” nước ta càng có những bước tiến nhanh trong việc cải thiện quyền con người.

Với chủ trương đổi mới đúng đắn, nhất là trong phát triển kinh tế, giải quyết các vấn đề xã hội, đất nước đã có bước tiến đáng kể trong cải thiện điều kiện, mức sống của người dân. Bằng nội lực và sự giúp đỡ, cộng tác với Liên Hợp quốc, các tổ chức phi chính phủ trên thế giới, Việt nam đã có bước tiến nhanh chóng trong  xóa đói giảm nghèo, trở thành điển hình thành công được thế giới thừa nhận. Sau 20 năm, tỷ lệ người ngèo đã giảm từ trên 60%  xuống còn dưới 10%, nâng mức thu nhập bình quân lên khoảng 1200 $ /người vào năm 2012 và bước vào ngưỡng các nước thu nhập trung bình. Vấn đề an sinh xã hội, bảo đảm chăm sóc sức khỏe, giáo dục…được cải thiện đáng kể.

Hội nhập tích cực, chủ động với thế giới, nước ta đã thực hiện nhiều đổi mới, hoàn thiện thể chế chính trị, hệ thống luật pháp trên các mặt, nhất là luật dân sự và tố tụng dân sự, luật hình sự và tố tụng hình sự. Đã sửa đổi Luật đầu tư, Luật công ty, các quy định về xuất cảnh, quốc tịch, nhận con nuôi theo tinh thần cởi mở, thông thoáng; ban hành Pháp lệnh tôn giáo, sửa đổi Luật báo chí, xuất bản….. Do vậy trên thực tế, các quyền dân sự, chính trị của người dân, bao hàm các quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo, tự do đi lại, tham gia vào đời sống chính trị, quyền của người dân tộc thiểu số, của nhóm bất lợi trong xã hội…được nhận thức, tôn trọng và được bảo đảm tốt hơn. Những thành tựu đó được người dân và quốc tế ghi nhận, đánh giá cao.

Bước vào thời kỳ hội nhập sâu rộng, một mặt chúng ta nhìn nhận rõ thành tựu và khuyết điểm trong việc tôn trọng và bảo đảm quyền con người, đồng thời phải làm cho thế giới hiểu rõ những thành tựu đã đạt được, đấu tranh với những xuyên tạc, vu cáo của các thế lực thù địch trong và ngoài nước.

Chúng ta cần nhìn nhận rõ những thuận lợi và khó khăn, thách thức trên con đường phát triển hơn nữa quyền con người của đất nước. Thuận lợi rõ ràng là sự phát triển nhận thức lý luận của Đảng, nhận thức của các tầng lớp nhân dân về tầm quan trọng, ý nghĩa của vấn đề quyền con người đã được nâng lên rõ rệt. Những những thể chế pháp lý của nhà nước pháp quyền đã hình thành và ngày càng hoàn thiện tạo khuôn khổ để bảo đảm trên thực tế các quyền con người. Thể chế kinh tế thị trường đã hình thành và ngày càng hoàn thiện tạo điều kiện để quyền tự do sở hữu và kinh doanh của cá nhân rộng rãi hơn. Điều kiện tiếp cận với các nguồn thông tin của người dân ngày càng thuận lợi hơn. Việt nam được xếp thứ hai ở châu Á về tăng trưởng viễn thông và số người sử dụng Internet.

Thuận lợi còn là thái độ hiểu biết, thiện chí và những quan hệ thiết thực được xây dựng giữa các tổ chức quốc tế với chính phủ Việt nam và các cấp chính quyền địa phương trong việc hỗ trợ thể chế, kinh nghiệm, tài chính trong phát triển kinh tế, xóa đói, giảm nghèo, mở rộng dân chủ ở nước ta ( chỉ riêng Ngân hàng thế giới trong vòng 20 năm qua đã hỗ trợ cho Việt nam 17 tỷ $ để thực hiện các chương trình phát triển kinh tế, xã hội, xóa đói giảm nghèo )…..

Song khó khăn và thách thức là: Việc bảo đảm, thúc đẩy quyền con người phụ thuộc vào nhiều yếu tố như nhận thức của một bộ phận chính quyền từ trung ương đến địa phương và người dân chưa theo kịp sự tiến bộ của vấn đề. Mức độ hoàn thiện thể chế pháp lý còn có hạn. Còn nhiều điều về mặt pháp lý cần phải nghiên cứu, và quy định rõ ràng hơn. Trình độ phát triển kinh tế, xã hội còn có hạn chế, còn nhiều chinh sách phát triển chưa hợp lý, trình độ quản lý còn kém, ảnh hưởng tới sự ổn định và tăng trưởng kinh tế và cải thiện an sinh xã hội, đời sống của người dân ở miền núi, nông thôn còn gặp nhiều khó khăn. Tất cả những điều này không thể cải thiện ngay một tháng, một năm, mà bằng thập kỷ. Việt nam là quốc gia mới bước vào ngưỡng của nước thu nhập trung bình; cũng là nước có số lượng người khuyết tật cao ( khoảng 6% dân số) trong đó phần do hậu quả chiến tranh ( bom mìn và nhiễm chất độc hóa học) chiếm tỷ lệ khá lớn. Do vậy dù đã được cải thiện nhưng chỉ số phát triển con người của Việt nam vẫn đứng vào nhóm trung bình của thế giới ( Báo cáo phát triển con người của Liên Hợp Quốc năm 2012).

Khó khăn còn xuất phát từ thái độ thù địch, thiếu thiện chí của một số thế lực xấu.  Hằng năm Bộ ngoại giao Mỹ vẫn công bố báo cáo nhân quyền ở các nước trên thế giới, trong đó có Việt nam, với tinh thần thiếu thiện chí và thực tế. Năm 2012, Ủy ban đối ngoại Hạ viện Mỹ đã thông qua Luật 1869 về nhân quyền ở Việt nam với nhiều thông tin và nhận xét sai lệch, thậm chí xuyên tạc đối với những sự kiện xảy ra, chẳng hạn biến những vụ xét xử tội phạm hình sự thông thường thành những vụ đàn áp tôn giáo, đàn áp tự do báo chí, ngôn luận… Điều này gián tiếp gây khó khăn cho các cấp chính quyền tại các địa phương nhất là những nơi có nhiều đồng bào thiểu số và trực tiếp ảnh hưởng tới cuộc sống bình yên của người dân ở các vùng miền đó, làm xấu hình ảnh của Việt nam trong mắt bạn bè quốc tế. Những hành động đó tất yếu gây nên phản ứng dè chừng, đề phòng của các cấp chính quyền Việt nam đối với một số tổ chức phi chính phủ và cá nhân trong quan hệ với Việt nam, không có lợi cho việc hỗ trợ các chương trình xóa đói, giảm nghèo và phát triển các vùng khó khăn.

Trong thực tế, việc vi phạm quyền con người còn xuất phát từ chính các cá nhân mà không phải nhà nước nào cũng có thể kiểm soát và bảo vệ kịp thời, ngay cả với các chính phủ  ở các nước tự coi là mẫu mực về quyền con người (ví dụ các vụ khủng bố ở nhà ga, siêu thị, hoặc xả sung tại các trường học, nơi công cộng giết hại hàng chục, hàng trăm người ở Anh, Mỹ trong những năm gần đây). Ở nước ta không phải không còn những cán bộ, đảng viên, công chức nhà nước chưa có nhận thức đúng đắn về vấn đề quyền con người, chưa có hiểu biết cần thiết về nghĩa vụ bảo vệ và thúc đẩy quyền con người, trong việc xây dựng, hoàn thiện chinh sách và chấp hành chính sách và pháp luật của nhà nước trong vấn đề quyền con người, quyền công dân. Đó còn là tình trạng quan liêu, tham nhũng, vi phạm quyền dân chủ và những quyền chính đáng khác của người dân, ảnh hưởng xấu tới hình ảnh, uy tín của Đảng, Nhà nước ta. Đây là những nguyên nhân chủ quan góp phần vào những khuyết điểm, hạn chế không đáng có.

Tuy nhiên so sánh giữa khó khăn, thuận lợi; cơ hội và thách thức thì thuận lợi vẫn là cơ bản. Điều quyết định những tiến bộ tiếp theo là quyết tâm chính trị của Đảng, nhà nước ta.

Về quan điểm, Đảng và Nhà nước ta đã xác định phấn đấu cho độc lập dân tộc, tự do và hạnh phúc của nhân dân là mục tiêu cao nhất của chế độ của ta. Đó cũng chính là nhằm thực hiện quyền con người. Trong gần 30 năm thực hiện đường lối đổi mới, các văn kiện của Đảng và nhà nước ta ( rõ nhất là trong Hiến pháp 1992 và Hiến pháp 1992 sửa đổi năm 2011) khẳng định: Ở nước CHXHCN Việt nam quyền con người, quyền công dân được tôn trọng và bảo vệ.

Lý luận và thực tiễn về vấn đề quyền con người cho thấy có 3 cấp độ mà các nhà nước cần tuân theo. Với bản chất XHCN, nhà nước ta cũng phải giải quyết quyền con người theo những cấp độ này:  

-Tôn trọng, bảo vệ quyền con người, trước hết là các quyền dân sự là nghĩa vụ bắt buộc của chính quyền. Đây là những quyền mang tính phổ biến tuyệt đối, tối thiểu, mà việc thực hiện không lệ thuộc vào chế độ chính trị, trình độ phát triển kinh tế, sự khác biệt văn hóa.

-Trên cơ sở và phù hợp với các điều kiện khách quan của đất nước, bảo đảm trong thực tế các quyền con người, nghĩa là bảo đảm mỗi người đều có cơ hội thỏa mãn các quyền con người như luật định, đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế, xã hội, văn hóa. Một số quyền chính trị ( như quyền dân chủ, quyền tự do ngôn luận…) cũng nằm trong nhóm này. Đây là các quyền phổ biến mang tính tương đối, cần có điều kiện để thực hiện và thỏa mãn.

-Không ngừng thúc đẩy quyền con người, nghĩa là nhận thức và biến các nhu cầu chính đáng của con người trong thời đại toàn cầu hóa, thời đại thông tin, thành quyền của con người (ví dụ quyền được sống trong môi trường trong lành, quyền được thông tin và thông tin), thỏa mãn các quyền con người cả về kinh tế, xã hội, văn hóa và dân sự, chính trị với chất lượng ngày càng cao hơn.

Đó cũng chính là phương châm hành động cần thiết của Nhà nước ta trong vấn đề quyền con người.

Từ thực tiễn thành công, hạn chế và tham khảo kinh nghiệm các nước đang phát triển, phương hướng và các giải pháp trong vấn đề quyền con người trong thời kỳ đẩy mạnh hội nhập sâu rộng vào quá trình toàn cầu hóa của nước ta là:

a) Chủ động, tích cực tham gia các Công ước quốc tế, các diễn đàn quốc tế về quyền con người trong phạm vi toàn cầu và khu vực:

Ngoài hai Công ước lớn là Công ước về các quyền kinh tế, văn hóa, xã hội; Công ước về quyền dân sự, chính trị, thế giới coi 7 Công ước sau hợp thành “ cốt lõi” của quyền con người. Đó là:

-  Công ước về xóa bỏ mọi hình thức phân biệt chủng tộc ( được thông qua năm 1966 và có hiệu lực năm 1969)

-  Công ước về xóa bỏ mọi hình thức phân biệt với phụ nữ ( thông qua năm 1979, có hiệu lực năm 1981)

-  Công ước về chống tra tấn ( thông qua 1984, có hiệu lực 1984)

-  Công ước về quyền trẻ em ( thông qua 1989, có hiệu lực 1989)

-  Công ước về quyền của người khuyết tật ( thông qua 2006, có hiệu lực 2008)

-  Công ước về bảo vệ quyền của lao động di cư và gia đình họ ( thông qua năm 1990, có hiệu lực 2003)

Trong số này, Việt nam đã tham gia hầu hết. Ngày 7 tháng 11 năm 2013 vừa qua nước ta chính thức là thành viên của Công ước về chống tra tấn. Việt nam đã công bố Báo cáo 2013 về thực hiện quyền con người, là một tiến bộ đáng kể trong việc công khai, minh bạch những thành tựu và hạn chế trong bảo đảm quyền con người trước dư luận quốc tế. 

Trong điều kiện của hội nhập quốc tế, nước ta có số lượng lao động di cư đông, ngược lại có số lượng lao động nhập cư ngày càng lớn, do vậy đã đến lúc tham gia Công ước quyền của người lao động.

b) Tiếp tục hoàn thiện thể chế pháp lý theo mục tiêu “ dân giàu, nước mạnh , dân chủ, công bằng, văn minh”.  

Trong việc hoàn thiện thể chế pháp lý, điều khó khăn là thể chế hóa mối quan hệ giữa cá nhân và tập thể, cộng đồng; mối quan hệ giữa quyền và nghĩa vụ của cá nhân.

Những mối quan hệ này gắn bó, ràng buộc nhau, không hề mâu thuẫn nhau. Tuy nhiên trong xã hội ta ta hiện nay cả quyền cá nhân và tập thể, cộng đồng đều chưa được bảo đảm đúng đắn. Một mặt vừa có biểu hiện không bảo đảm đầy đủ quyền của cá nhân nhất là trong biểu hiện ngôn luận, tư tưởng, vừa có biểu hiện tự do quá trớn vi phạm quyền cá nhân khác, quyền của tập thê, cộng đồng (Ví dụ lợi dụng việc sử dụng  Internet để bôi nhọ, vu cáo người khác). Ngược lại trong ý thức, văn hóa, mặc dù tập thể, cộng đồng được đề cao, ưu tiên trước cá nhân, song trong thực tế, quyền của tập thể, cộng đồng ở nhiều nơi lại không được bảo đảm để cho một số ít cá nhân lạm dụng, lợi dụng ( ví dụ lợi dụng sở hữu công cộng về đất đai, tài nguyên quốc gia để lấn chiếm, ăn cắp, tham ô…).

Vấn đề khó khăn khác trong việc thể chế hóa về chính sách và pháp luật là xử lý mối quan hệ giữa nguyên tắc phổ biến của quyền con người với điều kiện khách quan về trình độ phát triển kinh tế, xã hội.

Việc thỏa mãn quyền con người đặc biệt là các quyền về kinh tế, văn hóa, xã hội không thể vượt quá điều kiện khách quan. Sau sự thất bại của cơ chế bao cấp, chúng ta đã nhận thức rõ và đã thay đổi quan điểm và phương pháp, chuyển từ việc nhà nước là người cung cấp, bảo đảm trực tiếp cho mỗi người được hưởng thụ những nhu cầu vật chất sang quan điểm nhà nước bảo đảm cơ hội để mỗi người tự hưởng thụ quyền. Ví dụ quyền có nhà ở, quyền có việc làm, quyền được học tập….không thể giải quyết theo phương thức bao cấp như trước kia, mà phải trên cơ sở vận động của mỗi người trong cơ chế thị trường mà nhà nước bảo đảm điều kiện pháp lý cho.

Phục vụ và tạo điều kiện cho việc hội nhập quốc tế của Việt nam, đồng thời đáp ứng yêu cầu của thể chế pháp lý quốc tế, việc hoàn thiện thể chế pháp lý trong nước cần được triển khai trên các hướng sau:

- Về các quyền dân sự - chính trị: trọng tâm là hoàn thiện thể chế dân chủ, bảo đảm quyền của người dân trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia xây dựng và kiểm soát nhà nước; quyền được bày tỏ chính kiến, lập hội, quyền tự do tôn giáo; quyền sở hữu trí tuệ.

Tự do tôn giáo là vấn đề lớn ở các nước. Ở nước ta đây là vấn đề dễ bị các thế lực xấu lợi dụng vì mục đích chính trị, công kích nhà nước ta. Hiến pháp nước ta đã cụ thể hóa quan điểm tự do tôn giáo của Đảng, nhà nước ta. Một mặt chúng ta khẳng định nguyên tắc thế tục của nhà nước, nghĩa là không để tôn giáo can thiệp vào công việc nhà nước, nhà nước phải đối xử công bằng, bình đẳng giữa các tôn giáo, chống mọi biểu hiện lợi dụng quyền tự do tôn giáo chống phá nhà nước, gây mất trật tự, an ninh quốc gia. Mặt khác thừa nhận quyền của cá nhân về tôn giáo theo tinh thần:  “Mọi người có quyền tự do tư tưởng, lương tâm và tôn giáo kể cả quyền thay đổi tôn giáo hay tín ngưỡng, quyền được tự mình hay cùng với người khác ở nơi công cộng hay tư nhân, thể hiện tôn giáo và tín ngưỡng của mình, rao giảng, thực hành, thờ cúng hay kỷ niệm” ( điều 18 Công ước về các Quyền dân sự và chính trị).

Trong thời đại thông tin và căn cứ vào thực tế phát triển công nghệ thông tin ở nước ta hiện nay, chúng ta cũng có thể thừa nhận nhu cầu tiếp cận Internet như một quyền. Vấn đề chỉ là thiết lập khuôn khổ pháp lý để bảo đảm quyền của người này không vi phạm quyền của người khác và bảo đảm an ninh, an toàn xã hội ( Phần lan từ 2009 đã coi tiếp cận Internet là quyền và buộc các công ty cung cấp dịch vụ này phải bảo đảm giá cả hợp lý và tốc độ truyền dẫn nhất định. Còn theo một cuộc trưng cầu ý kiến tai Anh, 79% người trưởng thành được hỏi đồng ý đây là một quyền con người).

- Về các quyền kinh tế: trọng tâm là hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường, bảo đảm quyền sở hữu, kinh doanh của người dân một cách công bằng, không bị phân biệt đối xử. Đó là những quy định pháp lý liên quan tới bình đẳng trong tiếp cận vốn, đất đai, tài nguyên và các dịch vụ công khác.

Liên quan tới quyền và nghĩa vụ kinh tế của cá nhân đối với xã hội và nhà nước, đã đến lúc nhà nước phải xây dựng và tuân thủ quy định về nghĩa vụ giải trình của nhà nước về sử dụng tài nguyên, ngân sách quốc gia, vì đó chính là sự đóng góp của người dân và người dân có quyền được giám sát về việc này.

- Về văn hóa, xã hội: trọng tâm là hoàn thiện chế độ an sinh xã hội ( đặc biệt là chế độ bảo hiểm xã hội, cứu trợ và chăm sóc các đối tượng chính sách và có hoàn cảnh khó khăn, bất lợi); hoàn thiện chế độ giáo dục, hệ thống chăm sóc sức khỏe và bảo hiểm y tế cho người dân.

Vấn đề quyền sinh đẻ, di cư là những vấn đề rất đáng được thể chế hóa để vừa bảo đảm quyền cá nhân vừa bảo đảm lợi ích chung của xã hội, không vì mặt này mà ảnh hưởng đến mặt kia. Thực tiễn vừa qua cho thấy chúng ta chưa giải quyết tốt mối quan hệ này. Ví dụ đã thừa nhận quyền tự do cư trú, do đó cho phép di cư tự do vào các thành phố lớn, nhưng không gắn giữa quyền và nghĩa vụ, trách nhiệm của người cư trú nên trong thời gian ngắn, lượng người tập trung vào các thành phố lớn như Hà nội, thành phố Hồ Chí Minh tăng lên vượt quá khả năng bảo đảm của các thành phố, gây mất an ninh, an toàn đô thị.

Tương tự như vậy, việc nới lỏng quy định về sinh đẻ nhưng không có những quy định đi kèm về nghĩa vụ nuôi dưỡng, chăm sóc trẻ cũng khiến dân số tăng nhanh, chất lượng dân số không được bảo đảm, cân bằng giới tính bị phá vỡ có nguy cơ trở thành vấn đề xã hội trong tương lai.

Việt nam đang tiến hành sửa đổi Luật hôn nhân và gia đình trong đó đề cập  quyền hôn nhân của người đồng tính. Nếu được thông qua, Việt nam sẽ là một trong chưa đến 20 quốc gia thừa nhận quyền này và chứng tỏ sự nỗ lực lớn trong việc đi đầu trong giải quyết quyền của nhóm người đặc biệt.

c) Tăng cường pháp chế trong bảo vệ quyền con người.

Trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường nhưng còn ở mức độ sơ khai, có tình trạng suy thoái văn hóa, các vụ xâm phạm quyền con người từ phía cá nhân có xu hướng tăng về số lượng và mức độ nghiêm trọng. Hiện tượng các tổ chức tư nhân và công cộng có những hành vi xâm phạm quyền con người với các mức độ khác nhau như xả thải độc hại ra môi trường; hàng hóa không bảo đảm vệ sinh, an toàn; tệ quan liêu, thiếu trách nhiệm trong cung ứng dịch vụ công ….ngày càng phổ biến.  Rõ ràng cần phải hoàn thiện các pháp luật liên quan, đồng thời phải xử lý nghiêm các vi phạm này. Đó chính là biểu hiện của việc nhà nước tôn trọng và bảo vệ quyền con người, đồng thời bảo đảm cho sự phát triển bền vững của đất nước.

Trong nền kinh tế thị trường còn sơ khai ở nước ta, quyền sở hữu trí tuệ chưa được bảo vệ đúng mức. Điều này không những gây thiệt hại cho chính công dân Việt nam mà gây nên những bất lợi không đáng có trên phương diện pháp lý quốc tế. Bảo vệ quyền này không phụ thuộc chế độ chính trị, không phụ thuộc trình độ kinh tế, văn hóa mà phụ thuộc vào nhận thức, sự tôn trọng và nghiêm khắc của pháp luật.

d) Tăng cường hợp tác quốc tế, sẵn sang đối thoại về quyền con người đồng thời đấu tranh với những đòi hỏi và quan điểm phi lý từ bên ngoài

ASEAN đã có một bước tiến bộ lớn trong việc thông qua “ Hiến chương ASEAN”, và “ Tuyên ngôn nhân quyền ASEAN” năm 2012 phù hợp với đặc điểm của các nước trong khu vực. Là một nước thành viên của khối và Liên hợp Quốc, Việt nam có thể và nên luân phiên đăng cai tổ chức các diễn đàn trao đổi kinh nghiệm, chia sẻ quan điểm về lĩnh vực quyền con người, nhất là trong những chủ đề cụ thể, chẳng hạn về ngăn chặn buôn bán phụ nữ, trẻ em; ngăn chặn sử dụng lao động trẻ em; bảo vệ quyền của lao động nhập cư; ngăn chặn các tà đạo trái với thuần phong, mỹ tục của dân tộc….

Các đối tượng đáng được lưu tâm hàng đầu và đối thoại định kỳ là Chính phủ và Nghị viện Mỹ, các tổ chức quốc tế như “ Tổ chức ân xá quốc tế” “ Tổ chức theo dõi quyền con người”; Tòa thánh Va ti can...

e) Tích cực hội nhập quốc tế về kinh tế, lấy sức mạnh kinh làm nền tảng lâu dài cải thiện quyền con người, đồng thời làm sức hút với quốc tế và ngăn cản các thế lực muốn lợi dụng vấn đề quyền con người để can thiệp vào nước ta.

Suy cho cùng muốn bảo đảm và thúc đẩy quyền, nhất là các quyền về kinh tế, văn hóa, xã hội của con người, phụ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế của đất nước. Do vậy phải có tăng trưởng, thu nhập trên đầu người ngày càng cao. Sự nghèo nàn của đất nước sẽ làm vô hiệu mọi ưu tiên của nhà nước, mọi khẩu hiệu dù là nhân đạo, tốt đẹp nhất.

Mặt khác trong điều kiện kinh tế thị trường, lợi ích kinh tế là sức hút quan trọng nhất, đồng thời cũng là sự ngăn cản vô hình, song hữu hiệu đối với mọi chỉ trích, tấn công của các thế lực thiếu thiện chí với nước ta. Chúng ta có thể mở rộng quan hệ kinh tế về thương mại và đầu tư cho nước ngoài, tạo điều kiện cho các công ty nước ngoài có những lợi ích kinh tế xứng đáng trong buôn bán, đầu tư tại Việt nam. Vấn đề là lựa chọn những lĩnh vực nào có lợi cho cả đôi bên. Điều này phụ thuộc vào quy hoạch, chiến lược phát triển kinh tế của đất nước, vào việc cải thiện luật pháp về đầu tư, thương mại.

Hoàng Công