Nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát huy di sản văn hóa ở Thủ đô Viêng Chăn - Lào

SOUKSAVANH PATH CHAIN
NCS Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

1. Mở đầu

Thời gian qua, Đảng Nhân dân Cách mạng Lào và Chính phủ Lào luôn quan tâm công tác quản lý, bảo tồn, phát huy các di sản văn hóa. Đại hội II (năm 1972), Đại hội III (năm 1982), Đảng Nhân dân Cách mạng Lào nhấn mạnh vai trò quan trọng của di sản văn hóa truyền thống với xây dựng con người mới, phát triển kinh tế - xã hội. Đại hội IV (năm 1986) của Đảng Nhân dân Cách mạng Lào đã xác định đường lối đổi mới phát triển toàn diện đất nước và mở rộng hợp tác quốc tế, theo đó ngành du lịch ngày càng đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội của đất nước và trở thành ngành kinh tế mũi nhọn. Luật Di sản văn hóa quốc gia Lào được ban hành tạo cơ sở pháp lý để quản lý, bảo tồn, phát huy di sản văn hóa. Luật gồm 79 điều, trong đó có 20 điều (từ Điều 26 đến Điều 45) quy định về việc quản lý di sản văn hóa. Điều 26 đã chỉ rõ: “Chính phủ chịu trách nhiệm quản lý chung toàn bộ di sản văn hóa - di tích lịch sử quốc gia. Các cơ quan đại diện của Nhà nước phải được phê duyệt và phải phân chia quản lý theo cấp bộ và địa phương; Chính phủ bảo vệ sở hữu trí tuệ, quyền tác giả đối với những di sản văn hóa - lịch sử của dân tộc”. Chính phủ đã xúc tiến quảng bá di sản văn hóa, lịch sử dân tộc và quan tâm đầu tư phát triển hạ tầng một cách bài bản với hệ thống giao thông kết nối các vùng lân cận với Thủ đô, cũng như kết nối Viêng Chăn với các nước láng giềng.

Thủ đô Viêng Chăn có nhiều di tích lịch sử. Nền văn hóa lâu đời của dân tộc Lào được xác định thông qua những di sản ở khắp đất nước, đặc biệt là ở Thủ đô Viêng Chăn. Việc khảo cổ được những hiện vật đã phản ánh quá trình lịch sử lâu đời của dân tộc như: Thạt Luổng, Viêng Chăn, Công viên Phật Xiêng Khoan, Vắt Xỉ Xạ Kết, Vắt Xỉ Mương, Vắt Hỏ Phạ Kẹo, Khải hoàn môn (Pạ Tu Xay). Di sản văn hóa vật thể và phi vật thể của Viêng Chăn có một vai trò và ý nghĩa hết sức quan trọng, không chỉ là bảo lưu các giá trị truyền thống mà còn thể hiện quá trình tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại.

2. Nội dung

2.1. Khái quát về di sản văn hóa của thủ đô Viêng Chăn

Viêng Chăn có các công trình văn hóa, khu di tích lịch sử nổi tiếng, mang giá trị lịch sử cùng với hệ thống nhà hát, bảo tàng với những kiến trúc giàu giá trị thẩm mỹ, vô cùng độc đáo, vừa mang nét hiện đại vừa mang nét cổ kính, phải kể đến: Bảo tàng Xu Pha Nu Vông, Bảo tàng quốc gia, Bảo tàng Cayxỏn Phônvihẳn. Đồng thời, Viêng Chăn cũng là nơi có nhiều ngôi chùa, là nơi hội họp bàn bạc công việc chung của dân bản, nơi diễn ra các nghi lễ, lễ hội của Phật giáo. Ngoài ra, người dân Viêng Chăn còn duy trì nhiều phong tục truyền thống, nhiều lễ hội diễn ra trong năm như: lễ hội đốt pháo thăng thiên, tết Bun Pi May (Tết năm mới Lào), lễ hội đua thuyền. Mỗi lễ hội đều có các trò chơi dân gian, như: trò chơi đu quay, ném còn,… Thủ đô Viêng Chăn còn có nhiều loại hình sinh hoạt văn nghệ dân gian và biểu diễn nghệ thuật truyền thống, trong đó có nhiều loại hình được công nhận là di sản văn hóa thế giới, như: múa lăm vông, Tiêng Khen Lào, Lăm thông thìn… tạo nên bề dày di sản văn hóa và những lợi thế cho Viêng Chăn. Viêng Chăn có hàng trăm làng nghề truyền thống, tạo nên không gian văn hóa đặc sắc, như các ngày lễ, tết nữ mặc Sin máy, Sin phải, Biêng phe (váy vải, váy lụa, quàng khăn) là những trang phục truyền thống; nhiều món ăn nổi tiếng, như còi Pa, Lạp sin, khạo chì Pate (bánh mỳ pate), khạo Lảm - pinh Kai (gà nướng)… Thủ đô Viêng Chăn còn có nhiều di tích cách mạng được xếp vào loại hình di tích lịch sử như: các nhà máy, công xưởng, máy móc, công trình xây dựng. Di sản lịch sử là thế mạnh của Thủ đô Viêng Chăn.

Các di sản văn hóa là nguồn tài sản vô cùng quý giá, góp phần không nhỏ tạo nên bản sắc vô cùng độc đáo không thể pha trộn của Thủ đô Viêng Chăn dù trải qua bao thăng trầm của lịch sử. Đây chính là thế mạnh, tiềm năng, là nguồn lực, cơ sở để Thủ đô Viêng Chăn ngày càng phát triển, nhất là phát triển du dịch văn hóa, du lịch tâm linh. Đặc điểm chung của những di sản văn hóa truyền thống vốn không dễ tái sinh, lại dễ bị biến dạng, thậm chí biến đổi hay xuống cấp trước sức ép của quy hoạch, thời gian, quản lý không hợp lý, thiếu khoa học. Vì vậy, cần quan tâm, chú trọng công tác quản lý, bảo tồn di sản văn hóa một cách hợp lý, kết hợp phát huy và bảo tồn một cách hiệu quả giá trị những di sản văn hóa là yêu cầu vô cùng cấp thiết đặt ra cho Thủ đô Viêng Chăn trong bối cảnh công nghiệp hóa, đô thị hóa và tiến trình hội nhập quốc tế hiện nay. Việc quản lý và bảo tồn di sản văn hóa truyền thống đúng sẽ thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội nói chung, góp phần không nhỏ vào việc xây dựng, phát triển Viêng Chăn trở thành Thủ đô hiện đại, văn minh, vừa giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống.

2.2. Thực trạng hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa của Thủ đô Viêng Chăn

Kết quả đạt được

Thực hiện chủ trương của Đảng Nhân dân Cách mạng Lào và của Chính phủ, chính quyền Thủ đô Viêng Chăn đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo đối với công tác bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa truyền thống, tiêu biểu như: Quy chế bảo vệ, quản lý và phát huy các danh lam thắng cảnh, các giá trị di tích lịch sử - văn hóa trên địa bàn Thủ đô Viêng Chăn; Quyết định số 81/2013/QĐ-UBND ngày 20-12-2013 của Ủy ban nhân dân Thành phố Viêng Chăn ban hành quy định phân cấp quản lý nhà nước một số lĩnh vực hạ tầng, kinh tế - xã hội trên địa bàn Thủ đô Viêng Chăn, xác định rõ Thủ đô quản lý trực tiếp 5 di tích lịch sử văn hóa tiêu biểu và phân cấp quản lý cho các quận, huyện, thị xã các di tích văn hóa còn lại; quy định hỗ trợ một phần kinh phí đầu tư tu bổ, đầu tư ngân sách cho các di tích quốc gia đặc biệt, phát huy và bảo tồn giá trị các di tích quốc gia do cấp huyện quản lý.

Năm 2013, công tác thống kê di tích văn hóa, lịch sử trên địa bàn Viêng Chăn đã hoàn thành. Các quy định cụ thể quản lý di sản văn hóa, như sửa chữa, phục hồi và tôn tạo, triển lãm, quảng bá, sử dụng, bảo vệ và giữ gìn di sản văn hóa - lịch sử quốc gia,... đều được quy định rõ ràng. Bên cạnh đó, Thủ đô Viêng Chăn chú trọng công tác tôn tạo, tu bổ các di sản văn hóa (giai đoạn 2014-2018, trên địa bàn thủ đô có khoảng 90 lượt di tích văn hóa được sửa chữa, tu bổ); nhiều dự án được triển khai nhằm mục đích tôn tạo, trùng tu không gian kiến trúc như quy hoạch tôn tạo, bảo tồn Công viên Phật Xiêng Khoan, Thạt Luổng Viêng Chăn, Khải hoàn môn (Pạ Tu Xay), các đường phố và chùa. Thủ đô Viêng Chăn là một trong những địa phương đi đầu trong cả nước về đầu tư kinh phí cho công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hóa cũng như hoạt động nghiên cứu và sưu tầm các di sản văn hóa. Nguồn kinh phí đầu tư từ ngân sách nhà nước cho công tác tôn tạo, tu bổ và phát huy di sản văn hóa được thường xuyên tăng cường, nguồn kinh phí từ xã hội hóa và các hoạt động khai thác được tăng lên đáng kể, đạt 50% - 60% tổng kinh phí cho hoạt động tôn tạo, bảo tồn các di sản văn hóa. Đặc biệt, trên cơ sở lắng nghe ý kiến dư luận, tham khảo ý kiến tư vấn của các nhà khoa học, Thủ đô Viêng Chăn đã giải quyết hợp lý, hài hòa giữa phát triển kinh tế - xã hội và công tác quản lý, quy hoạch, bảo tồn di sản văn hóa trong không gian đô thị với việc áp dụng một số mô hình hiệu quả. Bên cạnh đó, Viêng Chăn cũng chú trọng công tác xử lý kịp thời những vi phạm trong quản lý, bảo tồn di sản văn hóa.

Di sản văn hóa Viêng Chăn mang vẻ đẹp thẩm mỹ về cảnh quan môi trường. Đây là yếu tố đặc sắc của Thủ đô Viêng Chăn. Vì vậy, Thủ đô có các dự án về tôn tạo, bảo tồn môi trường sinh thái. Trong Kế hoạch 375/2013/KH-TĐ về chiến lược bảo tồn di sản văn hóa, trong đó có các dự án liên quan như: xây dựng Viêng Chăn thành một thành phố có môi trường tốt như công viên rộng lớn. Kết quả của dự án sẽ bảo đảm được yếu tố bền vững về môi trường cảnh quan (sinh thái động thực vật; môi trường nước: sông suối, thác nước, hồ ao, núi non…).

Việc tuyên truyền, giáo dục, phổ biến pháp luật về di sản văn hóa được thực hiện thông qua nhiều hình thức, như thông qua phương tiện truyền thông; thông qua việc tổ chức các cuộc hội thảo nhằm quảng bá các sản phẩm văn hóa; thông qua trưng bày giới thiệu về lịch sử di sản văn hóa đô thị; thông qua các sách, báo, phim ảnh về du lịch văn hóa; thông qua các lễ hội truyền thống đặc sắc, các sự kiện văn hóa được tổ chức bài bản... Qua đó, góp phần không nhỏ vào việc nâng cao nhận thức của người dân về vai trò quan trọng của công tác bảo tồn, quản lý và phát huy di sản văn hóa trong tiến trình phát triển kinh tế - xã hội nói chung, cũng như việc nâng cao đời sống văn hóa tinh thần cho người dân Viêng Chăn nói riêng, xây dựng Thủ đô Viêng Chăn trở thành đô thị hiện đại, văn minh, giàu bản sắc văn hóa, góp phần tích cực trong việc quảng bá di sản văn hóa của Lào đến với công chúng trong nước và trên toàn thế giới.

Hạn chế

Bên cạnh những thành tựu đạt được, công tác quản lý, bảo tồn và phát huy di sản văn hóa của Viêng Chăn còn một số hạn chế, yếu kém như:

Còn một bộ phận cán bộ các ngành, các cấp và nhân dân vẫn chưa nhận thức một cách đầy đủ về mối quan hệ giữa phát triển và bảo tồn; về tầm quan trọng của công tác quản lý, quy hoạch, phát huy và bảo tồn giá trị của các di sản văn hóa.

Ở nhiều trường hợp, còn chưa xử lý hài hòa giữa mối quan hệ giữa bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa với quá trình phát triển kinh tế - xã hội, vẫn còn tình trạng quá coi trọng tăng trưởng kinh tế, đô thị hóa, dẫn đến coi nhẹ bảo tồn di sản, phá vỡ cảnh quan kiến trúc. Tại một số nơi, việc xây dựng, cơi nới các nhà hàng, khách sạn, cửa hiệu đã làm thay đổi kiến trúc, hiện trạng của nhiều khu phố cổ đã trường tồn qua nhiều thế kỷ. Cùng với tiến trình đô thị hóa, nhiều bản, làng đã trở thành phố phường sầm uất, hoạt động xây dựng thiếu quy hoạch, tràn lan đã làm cho ít nhiều cảnh quan biến đổi, các lễ hội bị mai một, không gian sinh hoạt cộng đồng truyền thống bị thu hẹp.

Việc kiểm tra, giám sát hoạt động tôn tạo, tu bổ di tích trên địa bàn Thủ đô chưa kịp thời, thường xuyên dẫn tới tình trạng xâm hại, vi phạm di tích lịch sử, di tích văn hóa. Công tác quản lý tại một số địa bàn còn lỏng lẻo, khiến việc lấn chiếm, xâm phạm di tích diễn ra thường xuyên. Mặc dù Viêng Chăn đã có nhiều nỗ lực trong công tác xã hội hóa, bảo tồn di sản văn hóa, di tích lịch sử, văn hóa, tuy nhiên nguồn kinh phí dành cho tôn tạo, tu bổ di tích chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn đặt ra. Nguồn nhân lực quản lý di tích còn thiếu, ít kinh nghiệm. Chất lượng trong tôn tạo, tu bổ các di tích văn hóa chưa cao. Thiếu đội ngũ chuyên gia và công nhân kỹ thuật có tay nghề, trình độ cao. Thủ đô Viêng Chăn vẫn chưa có kế hoạch với quy mô lâu dài, tổng thể mang tính bền vững, vẫn còn thiếu cơ chế phối kết hợp liên ngành nhằm tạo ra sức mạnh tổng hợp, hỗ trợ cho công tác quản lý và quy hoạch di sản văn hóa thủ đô.

Loại hình di tích các ngôi nhà cổ gần như chưa được đầu tư, quan tâm và bảo vệ, bảo tồn, tôn tạo từ các cơ quan chức năng. Nhiều chủ sở hữu là cá nhân gặp nhiều khó khăn cả về phương pháp và kinh phí trong phát huy và bảo tồn di sản văn hóa này.

2.3. Giải pháp nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa ở Thủ đô Viêng Chăn

Thứ nhất, đẩy mạnh công tác tuyên truyền nhằm nâng cao ý thức của người dân về nghĩa vụ và quyền với các di sản văn hóa truyền thống qua nhiều hình thức khác nhau. Phát huy vai trò của người dân trong việc bảo tồn các di sản văn hóa, xây dựng cơ chế hợp tác giữa cộng đồng, chính quyền và doanh nghiệp trong công tác bảo tồn, quản lý và phát huy di sản văn hóa, trong đó cần chú ý đến lợi ích của cộng đồng dân cư, giải quyết hài hòa các mối quan hệ trong các hoạt động phát huy và bảo tồn giá trị các di sản văn hóa Thủ đô Viêng Chăn.

Thứ hai, hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật phù hợp với tình hình thực tế về hoạt động bảo tồn, quản lý và phát huy di sản văn hóa tại Thủ đô Viêng Chăn. Trong quá trình phát triển du lịch, Thủ đô Viêng Chăn cần chú ý phát huy và bảo tồn di sản văn hóa. Để nâng cao trách nhiệm của các cấp chính quyền cần thực hiện phân cấp quản lý các di sản văn hóa, nâng cao hiệu quả công tác quản lý nhà nước về phát huy và bảo tồn các di sản văn hóa. Củng cố bộ máy quản lý nhà nước về văn hóa. Xây dựng cơ chế phối kết hợp liên ngành nhằm tăng hiệu quả công tác quản lý nhà nước về các di sản văn hóa. Cần tạo dựng cảnh quan các địa bàn có di sản văn hóa một cách tổng thể, hệ thống nhằm làm tăng giá trị và tạo điểm nhấn.

Thứ ba, đẩy mạnh công tác tôn tạo, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa của các công trình văn hóa, di tích văn hóa lịch sử; bảo tồn, phát huy, phát triển giá trị làng nghề truyền thống. Triển khai thực hiện quy hoạch cụ thể nhằm bảo tồn không gian di sản văn hóa để giữ gìn bản sắc kiến trúc cổ trong quá trình thực hiện tôn tạo, trùng tu; tăng cường đầu tư nguồn vốn của Nhà nước, nguồn vốn xã hội hóa và nguồn nhân lực cho công tác bảo tồn các di tích lịch sử - văn hóa ở Viêng Chăn. Đầu tư xây dựng một số không gian về kiến trúc nhằm mục đích kết hợp hài hòa giữa hiện đại và truyền thống, tạo cảnh quan đô thị đặc trưng, đặc sắc cho Viêng Chăn. Gắn kết hoạt động du lịch với bảo tồn di sản văn hóa đô thị, góp phần vào việc thúc đẩy sự phát triển bền vững kinh tế - xã hội. Xây dựng kế hoạch, chiến lược dài hạn nhằm mục đích quảng bá, tuyên truyền du lịch gắn với phát huy, bảo tồn các di sản văn hóa với quy mô, hiệu quả, chất lượng cao hơn. Nghiên cứu cụ thể các mô hình quản lý di sản văn hóa đang hoạt động, đánh giá đúng các mặt hạn chế và tích cực để từ đó đưa ra những mô hình phù hợp với từng địa bàn của Thủ đô Viêng Chăn.

Thứ tư, nâng cao chất lượng của nguồn nhân lực làm công tác bảo tồn, quản lý và phát huy di sản văn hóa tại Viêng Chăn. Đối với nguồn nhân lực đang đảm nhiệm công việc này cần có chính sách bồi dưỡng, đào tạo phù hợp, nhằm cập nhật, tiếp thu kiến thức mới, nâng cao trình độ về chuyên môn để vận dụng trực tiếp vào việc quản lý di sản văn hóa trong bối cảnh hội nhập quốc tế và toàn cầu hóa.

Chú trọng xây dựng đội ngũ cán bộ, chuyên gia có trình độ chuyên môn tham gia các hoạt động tu bổ, bảo quản, tôn tạo các di tích văn hóa. Tổ chức tập huấn, cập nhật những kiến thức pháp luật liên quan cho các ban quản lý di tích, cán bộ cơ sở và những người tham gia trực tiếp công tác bảo vệ các di tích lịch sử. Tăng cường kiện toàn ban quản lý di tích, kiểm tra hiện trạng các di sản văn hóa trên địa bàn Thủ đô Viêng Chăn, quy trách nhiệm rõ ràng của cá nhân, tổ chức khi để xảy ra vi phạm.

Thứ năm, đẩy mạnh hoạt động ứng dụng khoa học - công nghệ trong bảo tồn, quản lý và phát huy di sản văn hóa của Thủ đô Viêng Chăn. Thông qua sự gắn kết giữa phát triển du lịch với công nghệ số để đưa các nội dung nhằm quảng bá di sản văn hóa trên các nền tảng công nghệ, qua đó lan tỏa, đưa di sản văn hóa đến gần hơn với nhân dân. Xây dựng các ngân hàng dữ liệu khoa học về các di sản văn hóa tại Thủ đô Viêng Chăn. Từ đó tích hợp các nguồn thông tin có liên quan đến di sản văn hóa và hoạt động bảo tồn di sản văn hóa của Viêng Chăn.

Thứ sáu, việc tăng cường hợp tác quốc tế trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa. Sử dụng các chuyên gia quốc tế trong tư vấn, hướng dẫn, kiểm tra, đánh giá hiệu quả quá trình quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa của Lào.

3. Kết luận

Thủ đô Viêng Chăn đang đẩy mạnh quá trình đô thị hóa, xây dựng Thủ đô văn minh, hiện đại và hướng đến mục tiêu phát triển bền vững. Phát triển bền vững không chỉ đặt ra yêu cầu xử lý tốt mối quan hệ giữa con người và môi trường tự nhiên, mà còn phải xử lý tốt mối quan hệ giữa phát triển kinh tế và phát triển văn hóa, trong đó có vấn đề quản lý, bảo tồn, phát huy di sản văn hóa. Trong những năm qua, việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa ở Thủ đô Viêng Chăn đã đạt được một số thành tựu đáng ghi nhận, tuy nhiên vẫn còn hạn chế, yếu kém. Do đó, việc đề ra và thực thi tốt các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát huy di sản văn hóa ở Thủ đô Viêng Chăn có ý nghĩa cấp bách. Các giải pháp cần thực thi một cách đồng bộ để đem lại hiệu quả cao.

_________________

Ngày nhận bài: 28-8-2025; Ngày bình duyệt: 5-10-2025; Ngày duyệt đăng: 12-11-2025.

Email tác giả: Khamkeo2881@gmail.com