Tích hợp các giá trị văn hóa vào sản phẩm OCOP góp phần bảo tồn, phát huy, phát triển văn hóa Tây Bắc

TS TRẦN THỊ HỢI
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

1. Mở đầu

“Sản phẩm OCOP không chỉ là sản phẩm kinh tế mà còn là sản phẩm văn hóa - phản ánh bản sắc, truyền thống và tri thức địa phương”⁽¹⁾. Trong xây dựng sản phẩm OCOP, việc tích hợp giá trị văn hóa có ý nghĩa quan trọng, bởi thế mạnh lớn nhất của OCOP chính là tính đặc sắc địa phương. Sản phẩm OCOP có quy mô không lớn nhưng độc đáo, khi được tích hợp các giá trị văn hóa, lịch sử, những dấu ấn của thiên nhiên, con người, vùng đất… sẽ làm nên thương hiệu sản phẩm - yếu tố then chốt giúp nâng cao chất lượng sản phẩm và tính cạnh tranh trên thị trường. Việc tích hợp giá trị văn hóa vào sản phẩm OCOP đưa đến mục tiêu kép, không chỉ đem lại những hiệu quả về mặt kinh tế, mà còn trở thành giải pháp hiệu quả, góp phần bảo tồn, phát huy, phát triển văn hóa dân tộc đến với cộng đồng trong nước và quốc tế.

2. Nội dung

2.1. Sự cần thiết tích hợp các giá trị văn hóa vào sản phẩm OCOP

Tích hợp các giá trị văn hóa vào sản phẩm OCOP góp phần nhận diện và bảo tồn các giá trị văn hóa Tây Bắc

Tây Bắc là vùng rộng lớn, có vị trí chiến lược đối với sự phát triển của đất nước về chính trị, kinh tế, văn hóa, an ninh, quốc phòng. Tây Bắc là vùng đất có bề dày lịch sử, văn hóa, với nhiều dân tộc cùng chung sống. Trong đó, mỗi dân tộc đều có những bản sắc văn hóa riêng, tạo thành bức tranh văn hóa đa sắc màu. Núi rừng Tây Bắc với vẻ đẹp thiên nhiên hùng vĩ, thuận lợi cho nhiều sản phẩm du lịch phát triển. Đây là những lợi thế quan trọng cho việc tích hợp các giá trị văn hóa vào các sản phẩm OCOP.

Chương trình OCOP ghi dấu ấn trong bảo tồn và phát triển nhiều làng nghề truyền thống mang theo giá trị văn hóa ở Tây Bắc. Chẳng hạn, sản phẩm OCOP từ nghề dệt thổ cẩm của người Thái, người Mông, người Dao với những tấm thổ cẩm rực rỡ và tinh xảo, không chỉ là trang phục hàng ngày mà còn thể hiện thân phận, tình trạng hôn nhân và thành phần xã hội; hay nghề chạm bạc của người Mông, người Dao mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, được cho là mang lại may mắn; nghề đan lát mây tre thể hiện sự khéo léo, bền bỉ và óc sáng tạo của người thợ thủ công...

Khi những sản phẩm OCOP mang theo những giá trị văn hóa, được phát triển và tiêu thụ trên thị trường sẽ duy trì và phát triển các làng nghề truyền thống, bảo tồn các kỹ năng tinh xảo và tri thức bản địa, chẳng hạn như: cách nhuộm vải bằng cây rừng, kỹ thuật đan lát phức tạp, công thức làm bánh cổ truyền, các sản phẩm thủ công mỹ nghệ, thổ cẩm, hay các loại nông sản đặc trưng được sản xuất theo quy trình truyền thống… đều mang trong mình tinh hoa của văn hóa Tây Bắc. Điều này giúp các giá trị văn hóa không bị mai một mà còn được lan tỏa rộng rãi hơn. Nếu không có thị trường, những nghề thủ công truyền thống, nhiều bí quyết truyền đời có nguy cơ mai một và biến mất.

Việc tích hợp giá trị văn hóa vào các sản phẩm OCOP cũng góp phần gìn giữ những nguyên liệu và phương pháp canh tác truyền thống. Sản phẩm OCOP của Tây Bắc từ các loại gạo, rau củ quả; mật ong, các loại gia vị, thực phẩm chế biến sẵn như thịt trâu, thịt lợn; các sản phẩm chế biến từ lúa, ngô, khoai, trà… gắn với giá trị văn hóa của vùng đất, về thổ nhưỡng, khí hậu, về phương pháp canh tác, nuôi trồng, chăm sóc và bí quyết chế biến của người dân... được chứng minh là bền vững theo thời gian. Đồng thời, đòi hỏi duy trì nguồn nguyên liệu tự nhiên, từ đó góp phần bảo tồn đa dạng sinh học và phương pháp canh tác truyền thống thân thiện với môi trường đã tồn tại hàng nghìn năm ở Tây Bắc.

Thời gian qua, nhiều nghề thủ công, làng nghề truyền thống ở Tây Bắc đứng trước nguy cơ bị lãng quên. Chương trình OCOP góp phần phục hồi và phát triển các nghề này bằng cách hỗ trợ sản xuất, xây dựng thương hiệu và tìm đầu ra cho sản phẩm, như nghề dệt thổ cẩm của người Dao, thêu của người Thái. Khi sản phẩm được thị trường đón nhận, người dân có động lực để duy trì và truyền nghề cho thế hệ sau. Đó là cách làm cho các giá trị văn hóa được nhận diện và bảo tồn. Việc tích hợp giá trị văn hóa vào các sản phẩm OCOP ở Tây Bắc cũng sẽ góp phần lưu giữ và phục hồi không gian văn hóa, vì sản xuất những sản phẩm này, nhất là các nghề thủ công, thường diễn ra trong các không gian văn hóa đặc trưng như: nhà sàn, gác bếp, các xưởng thủ công truyền thống... Duy trì những không gian này sẽ tạo thành những “bảo tàng” sống để lưu giữ, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.

Về phía khách hàng, việc tích hợp giá trị văn hóa vào sản phẩm góp phần nâng cao niềm tin và sự trân trọng của người tiêu dùng đối với sản phẩm. Khi người tiêu dùng hiểu được giá trị văn hóa, lịch sử ẩn chứa trong sản phẩm, họ sẽ dùng sản phẩm với sự trân trọng đặc biệt những giá trị văn hóa. Bởi, mua sản phẩm OCOP không chỉ là mua một món hàng, mà là có được một phần di sản, một phần trải nghiệm văn hóa. Điều này tạo ra một mối liên kết bền chặt giữa sản phẩm và người tiêu dùng, vượt xa mối quan hệ mua bán thông thường, làm cho các sản phẩm được nâng cao về chất lượng và giá trị.

Tạo ra cách thức truyền bá giá trị văn hóa hiệu quả và bền vững

Sản phẩm OCOP ở Tây Bắc không chỉ là hàng hóa đơn thuần, mà còn là những “đại sứ văn hóa”, mang theo câu chuyện của vùng đất, của con người Tây Bắc đến mọi miền đất nước và thế giới. Mỗi sản phẩm OCOP được tích hợp văn hóa là một cuốn sách nhỏ kể về nguồn gốc, về con người, phong tục, tập quán, hay triết lý sống của cộng đồng Tây Bắc, để khách hàng dễ dàng tiếp cận, dễ hiểu và dễ nhớ.

Các sản phẩm OCOP chuyển hóa những giá trị văn hóa vô hình như những câu chuyện dân gian, những nghi lễ, triết lý sống của nhân dân các dân tộc Tây Bắc thành những sản phẩm hữu hình. Khi một món đồ thủ công được lấy cảm hứng từ truyền thuyết, hay một loại thực phẩm đặc sản gắn liền với những nét đẹp văn hóa sẽ trở nên dễ tiếp cận và được đánh giá cao hơn về mặt thị trường. Người tiêu dùng khi mua và sử dụng sản phẩm sẽ tiếp nhận những thông tin văn hóa này một cách tự nhiên nhất, biến quá trình tiêu dùng thành một trải nghiệm và khám phá văn hóa. Mỗi sản phẩm OCOP được mua, được sử dụng là một lần câu chuyện văn hóa được lan tỏa, góp phần bảo tồn những giá trị truyền thống độc đáo của Tây Bắc.

Sản phẩm OCOP giúp làm đa dạng hóa kênh truyền bá văn hóa, bên cạnh các kênh truyền thống như bảo tàng, thuyết minh, giới thiệu trên các phương tiện thông tin đại chúng như sách báo, truyền hình, đài tiếng nói... Từ các siêu thị, cửa hàng đặc sản đến các nền tảng thương mại điện tử, sản phẩm OCOP mang văn hóa đến gần hơn với đông đảo người tiêu dùng trên phạm vi rộng lớn, kể cả những người không có điều kiện trực tiếp đến Tây Bắc.

Mặt khác, sản phẩm OCOP được tích hợp văn hóa trở thành một phần không thể thiếu của trải nghiệm du lịch. Du khách đến Tây Bắc không chỉ khám phá cảnh quan thiên nhiên, con người, mà còn mua sắm và thông qua mua sắm để tìm hiểu những câu chuyện văn hóa ẩn chứa trong sản phẩm, từ đó kích thích họ tìm hiểu sâu hơn về địa phương, ghé thăm các làng nghề, tham gia các lễ hội, tạo nên chuỗi giá trị liên kết giữa sản xuất và du lịch văn hóa bền vững. Với chất lượng và câu chuyện văn hóa độc đáo, các sản phẩm OCOP có tiềm năng lớn để xuất khẩu, trở thành cầu nối để văn hóa Việt Nam vươn ra thế giới. Mỗi sản phẩm được tiêu thụ ở nước ngoài là một lần văn hóa Việt được giới thiệu và lan tỏa, góp phần nâng cao hình ảnh quốc gia.

Góp phần phát triển giá trị văn hóa dân tộc

Bảo tồn là chưa đủ, giá trị văn hóa cần được phát triển trong bối cảnh hiện đại và các sản phẩm OCOP được tích hợp các giá trị văn hóa chính là giải pháp quan trọng trong làm mới, bổ sung nhiều giá trị văn hóa của Tây Bắc.

Việc tích hợp giá trị văn hóa vào các sản phẩm OCOP ở Tây Bắc góp phần tái định vị và làm mới giá trị nhiều giá trị văn hóa thông qua thiết kế bao bì hiện đại; những câu chuyện sản phẩm hấp dẫn, phù hợp, gắn với thị hiếu của khách hàng, người tiêu dùng hiện đại. Một sản phẩm OCOP có thể mang trên mình họa tiết cổ, những câu chuyện truyền thuyết, những nghi thức dân gian, những bí quyết truyền thống nhưng được thiết kế tinh tế, phù hợp với xu hướng về màu sắc, chất liệu, hình khối, hoa văn… từ đó, giúp các giá trị văn hóa được tiếp nối, được làm mới. Chẳng hạn, hoa Địa lan kiếm Trần mộng, một sản phẩm OCOP 3 sao, được biết đến bởi câu chuyện sản phẩm là truyền thuyết về giấc mộng của vua Trần Anh Tông về một loại hoa đẹp. Ngày nay, tên gọi của sản phẩm được làm mới bằng câu chuyện mang tên “giấc mộng trần gian” - giấc mộng vươn lên làm đẹp và làm giàu của người dân tộc Mông ở Mường Khoa, Lai Châu nhờ vào loại hoa quý.

Khi sản phẩm mang giá trị văn hóa của địa phương được thị trường đón nhận, người dân Tây Bắc, đặc biệt là những nghệ nhân, người giữ nghề được củng cố thêm niềm tự hào sâu sắc về di sản của mình. Từ đó, thúc đẩy quá trình đổi mới và là nguồn cảm hứng bất tận cho sự sáng tạo những nét văn hóa mới. Việc tìm hiểu, khám phá văn hóa truyền thống và kết hợp nó với các yếu tố hiện đại sẽ tạo ra những sản phẩm độc đáo, mới lạ, làm cho nhiều giá trị văn hóa được hình thành trong cộng đồng.

Trong thời đại số, khi các giá trị văn hóa truyền thống đứng trước nhiều thách thức bị mai một, biến mất, sản phẩm OCOP là kênh hữu hiệu để truyền tải và phát huy vai trò của văn hóa, đưa văn hóa từ một khái niệm trừu tượng thành những sản phẩm cụ thể, dễ tiếp cận, từ đó góp phần bền vững hóa công tác bảo tồn, biến di sản văn hóa từ một tài sản tĩnh thành nguồn lực động quan trọng, tạo ra giá trị kinh tế song hành cùng giá trị văn hóa, xã hội.

2.2. Những vấn đề đặt ra

Thời gian qua, việc tích hợp các giá trị văn hóa Tây Bắc vào sản phẩm OCOP vẫn đặt ra nhiều vấn đề cần phải giải quyết.

Nhận thức của chủ thể OCOP và cộng đồng trong việc tích hợp các giá trị văn hóa vào sản phẩm

Dưới góc độ văn hóa, vấn đề cốt lõi của chủ thể OCOP và cộng đồng khi tích hợp giá trị văn hóa vào sản phẩm là phải vượt ra ngoài tư duy sản xuất nhằm đạt hiệu suất tức thời, thay vào đó là hướng tới tư duy sản xuất vừa mang hiệu quả kinh tế, vừa mang tính nghệ thuật, tôn vinh bản sắc văn hóa của Tây Bắc.

Tuy nhiên, chủ thể OCOP thường là những người làm nghề thủ công truyền thống, người nông dân, hợp tác xã hoặc các doanh nghiệp nhỏ, nhận thức của họ về các giá trị văn hóa còn hạn chế. Không ít chủ thể OCOP xem văn hóa như một yếu tố trang trí bên ngoài, một câu chuyện kể thêm, chưa xem văn hóa là giá trị cốt lõi tạo nên tính đặc sắc của sản phẩm. Trong nền kinh tế thị trường, nhiều chủ thể OCOP có xu hướng ưu tiên các yếu tố mang lại lợi nhuận ngắn hạn, như giá thành thấp, mẫu mã bắt mắt, thay vì đầu tư thời gian và nguồn lực để nghiên cứu, bảo tồn và phát triển các giá trị văn hóa.

Đối với cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ, không ít người coi các giá trị văn hóa truyền thống là những thứ cũ kỹ, lỗi thời. Họ không nhận thức được tiềm năng kinh tế và giá trị tinh thần mà văn hóa mang lại thông qua các sản phẩm OCOP. Trong cộng đồng, có những quan niệm khác nhau về cách thức bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa. Việc thiếu sự đồng thuận có thể dẫn đến việc “thương mại hóa” văn hóa một cách thiếu kiểm soát, làm mất đi tính nguyên bản, tính thiêng liêng của di sản văn hóa.

Những vấn đề đặt ra đòi hỏi cần có các giải pháp tuyên truyền, vận động; các chương trình đào tạo, bồi dưỡng, hội thảo chuyên sâu để chủ thể OCOP và cộng đồng hiểu đúng, hiểu đủ về giá trị văn hóa. Cần xây dựng cơ chế hợp tác giữa nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng để xây dựng và phát triển sản phẩm OCOP dựa trên nền tảng văn hóa. Cộng đồng đóng vai trò là chủ nhân của văn hóa, doanh nghiệp là người chuyển thể các giá trị đó thành sản phẩm. Quá trình này đem lại lợi ích cho chủ thể OCOP và cho cộng đồng trên cả phương diện kinh tế, văn hóa và xã hội.

Nhận diện các giá trị văn hóa Tây Bắc có thể tích hợp vào sản phẩm OCOP

Tây Bắc có một kho di sản văn hóa có thể khai thác để tích hợp vào sản phẩm OCOP, như: các giá trị văn hóa gắn với tài nguyên tại chỗ như các loại cây trồng, vật nuôi đặc hữu của địa phương; các bài thuốc dân gian; các kỹ thuật, bí quyết làm nghề đặc trưng; các truyền thuyết, câu chuyện lịch sử; tín ngưỡng và lễ hội; các họa tiết, màu sắc của trang phục truyền thống… Tất cả những giá trị vật chất và tinh thần mà người dân Tây Bắc sáng tạo ra và cách thức sử dụng những giá trị đó đều được coi là văn hóa và có thể được sử dụng một cách khéo léo để viết trên những câu chuyện sản phẩm, thiết kế bao bì, quảng bá sản phẩm OCOP.

Tuy nhiên, hiện nay phần lớn các sản phẩm OCOP ở Tây Bắc mới chỉ được tích hợp những yếu tố văn hóa dễ dàng nhận thấy như: hoa văn thổ cẩm, kiến trúc nhà sàn, hình ảnh núi rừng Tây Bắc... mà bỏ qua nhiều đặc trưng văn hóa khác, đặc biệt là các giá trị văn hóa phi vật thể như: những truyền thuyết, những làn điệu dân ca, những điệu múa.... Điều này dẫn đến thiếu sản phẩm độc đáo, chưa tạo được sự khác biệt và cảm xúc cho người tiêu dùng. Thậm chí, một số sản phẩm sao chép các họa tiết truyền thống hoặc kể những câu chuyện dân gian nhưng không hiểu rõ ý nghĩa, nguồn gốc và giá trị.

Thực trạng này đòi hỏi phải xây dựng được một “ngân hàng” tri thức văn hóa, lập hồ sơ, số hóa các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của Tây Bắc để làm cơ sở dữ liệu cho việc phát triển sản phẩm OCOP, đồng thời bảo vệ bản quyền, chống sao chép trái phép mẫu mã, câu chuyện sản phẩm.

Cách thức và biện pháp tích hợp giá trị văn hóa vào sản phẩm OCOP

Tích hợp giá trị văn hóa vào các sản phẩm OCOP là sự kết hợp hài hòa giữa nhiều việc, từ viết câu chuyện sản phẩm mang hàm lượng văn hóa, thiết kế bao bì phản ánh giá trị văn hóa, đến quảng bá và xây dựng thương hiệu, trong đó “câu chuyện sản phẩm” thường được coi là quan trọng nhất, là trung tâm chuyển tải, tích hợp giá trị văn hóa vào sản phẩm OCOP... Do vậy, cần nhìn nhận quá trình này một cách toàn diện ở các khâu, các bước.

Tích hợp giá trị văn hóa vào sản phẩm OCOP hàng hóa và dịch vụ có những yêu cầu khác nhau, giữa giá trị văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần cũng khác nhau, tạo ra những khó khăn trong cách thức và biện pháp tích hợp giá trị văn hóa vào sản phẩm. Trong khi đó, chủ thể OCOP là những người rất giỏi về chuyên môn sản xuất nhưng lại thiếu kiến thức về văn hóa, kỹ năng nghiên cứu và cách thức chuyển đổi giá trị văn hóa thành giá trị sản phẩm. Việc tích hợp đôi khi chỉ dừng ở mức độ trang trí, “khoác áo” văn hóa cho sản phẩm mà thiếu sự gắn kết hữu cơ giữa sản phẩm và giá trị văn hóa; do vậy, thường chỉ tập trung vào các yếu tố văn hóa dễ thấy mà bỏ qua giá trị văn hóa cốt lõi.

Việc chuyển đổi các giá trị văn hóa, nhất là những giá trị văn hóa tinh thần như một nghi lễ, một bài hát, một điệu múa… thành sản phẩm vật chất là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự sáng tạo cao, nhưng chưa có cách thức và biện pháp tích hợp hiệu quả. Do đó, sản phẩm OCOP vẫn chủ yếu tiêu thụ ở thị trường địa phương hoặc thông qua các kênh nhỏ lẻ, chưa tiếp cận được với phân khúc khách hàng cao cấp hoặc thị trường quốc tế, những nơi sẵn sàng chi trả cho các sản phẩm có tính độc đáo và mới lạ.

Cách thức tích hợp văn hóa vào sản phẩm còn rập khuôn, thiếu đột phá. Thay vì sáng tạo trên nền tảng văn hóa để tạo ra sản phẩm hiện đại, phù hợp với thị hiếu người tiêu dùng, không ít sản phẩm OCOP chỉ sao chép nguyên mẫu cũ kỹ, dẫn đến sản phẩm thiếu tính ứng dụng và kém hấp dẫn. Nhiều chủ thể chỉ chú trọng vào lợi nhuận, sản xuất đại trà và làm giảm chất lượng sản phẩm, làm mất đi sự tinh xảo, độc đáo của sản phẩm thủ công truyền thống. Điều này làm tổn hại đến giá trị văn hóa nguyên bản.

Thực trạng đó đặt ra vấn đề cần có một khung chính sách rõ ràng, đồng bộ để khuyến khích và hướng dẫn các chủ thể tích hợp văn hóa một cách bài bản. Các chương trình hỗ trợ không chỉ tập trung vào vấn đề kinh tế, kỹ thuật, mà cần có sự đầu tư xứng đáng cho việc nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa. Cần tăng cường hợp tác giữa nhà nghiên cứu văn hóa, nghệ nhân, nhà thiết kế và doanh nghiệp; khắc phục tình trạng người làm văn hóa thì khó tiếp cận thị trường, còn người làm kinh tế lại thiếu kiến thức chuyên sâu về văn hóa.

3. Kết luận

Chương trình OCOP không chỉ là một chương trình kinh tế đơn thuần nhằm phát triển sản phẩm nông nghiệp, phi nông nghiệp và dịch vụ ở khu vực nông thôn, mà còn là hành trình tìm về những giá trị cốt lõi, mang theo những tinh hoa văn hóa của từng vùng đất. Trong bối cảnh hội nhập sâu rộng và kinh tế thị trường cạnh tranh như hiện nay, việc làm cho sản phẩm OCOP trở nên khác biệt, có giá trị riêng là điều vô cùng cần thiết và chính văn hóa là yếu tố then chốt tạo nên sự khác biệt đó. Đây không chỉ là chiến lược phát triển kinh tế, mà còn là một cách tiếp cận chiến lược trong bảo tồn, phát huy và phát triển giá trị văn hóa truyền thống của Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa và phát triển mạnh mẽ.

_________________

Ngày nhận: 01-10-2025; Ngày bình duyệt: 28-10-2025; Ngày duyệt đăng: 1-12-2025.

Email tác giả: tranhoihvct@gmail.com

(1) Văn phòng điều phối nông thôn mới Trung ương: Báo cáo Hội nghị toàn quốc đánh giá chương trình OCOP, 2020.