Bảo đảm công khai, minh bạch của chính quyền cấp xã trong cuộc cách mạng về sắp xếp tổ chức, bộ máy hiện nay

ThS VÕ THỊ PHIẾN
Học viện Chính trị khu vực IV

1. Mở đầu

Hiện nay, toàn Đảng, toàn dân, toàn quân ta thực hiện cuộc cách mạng về sắp xếp tổ chức, bộ máy của hệ thống chính trị từ trung ương đến cơ sở. Trong bối cảnh đó, vấn đề công khai, minh bạch của cơ quan hành chính nhà nước các cấp nói chung, cấp xã nói riêng càng trở nên cần thiết do sự thay đổi không chỉ về chức năng, nhiệm vụ của chính quyền cấp xã, sự mở rộng địa giới hành chính mà còn là những yêu cầu mới từ thực tiễn và nhu cầu giải quyết các công việc của người dân trong bối cảnh mới.

2. Nội dung

2.1. Tính tất yếu phải thực hiện công khai, minh bạch của chính quyền cấp xã

Từ điển Tiếng Việt định nghĩa: Công khai là không giữ kín, để cho mọi người đều có thể biết. Minh bạch là rõ ràng, rành mạch⁽¹⁾. Công khai, minh bạch khi kết hợp với nhau có thể hiểu là công bố thông tin một cách chính xác, đầy đủ, rõ ràng để cho mọi người đều biết.

Công khai, minh bạch trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước là việc các cơ quan hành chính nhà nước, cán bộ, công chức có trách nhiệm cung cấp đầy đủ, kịp thời, chính xác các thông tin hoạt động của mình cho tổ chức, cá nhân có liên quan theo quy định của pháp luật (trừ trường hợp có quy định riêng về nội dung và hình thức công khai, minh bạch). Trên cơ sở quan niệm chung về công khai, minh bạch trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước, có thể đưa ra quan niệm về công khai, minh bạch của chính quyền cấp xã như sau:

Công khai minh bạch của chính quyền cấp xã là việc chính quyền cấp xã (phường) cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác và kịp thời về các hoạt động của mình theo quy định của pháp luật đến cộng đồng, nhằm thiết lập mối quan hệ tin cậy giữa chính quyền và người dân, nâng cao vai trò giám sát và sự tham gia của người dân trong quá trình ra quyết định và thực hiện các chủ trương, chính sách ở địa phương.

Thực hiện công khai, minh bạch trong hoạt động của chính quyền cấp xã trong bối cảnh sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, nhất là trong bối cảnh thực hiện xóa bỏ cấp huyện, sáp nhập cấp xã và một số tỉnh, thành phố ở nước ta hiện nay là vấn đề mang tính tất yếu, khách quan, bởi lẽ:

Thứ nhất, đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị đặt ra vấn đề về thay đổi cơ cấu tổ chức và quản lý. Việc sáp nhập một số xã không đủ các tiêu chí theo quy định và theo yêu cầu thực hiện nhiệm vụ chính trị trong giai đoạn mới theo định hướng giảm 50% số xã, phường, thị trấn, dẫn tới sự thay đổi lớn về địa giới hành chính; công tác quản lý, điều hành theo chức năng, nhiệm vụ mới; sự thay đổi về cơ cấu tổ chức bộ máy và vị trí việc làm; số lượng cán bộ, công chức cấp xã; các dịch vụ công thuộc thẩm quyền giải quyết của chính quyền cấp xã,… đòi hỏi phải tiến hành công khai, minh bạch thông tin để người dân biết và thuận tiện liên hệ giải quyết.

Thứ hai, quá trình đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, nhất là bỏ chính quyền cấp huyện, xây dựng hệ thống chính quyền hai cấp ở địa phương (cấp tỉnh và cấp xã) hiện nay gắn với quá trình đẩy mạnh chuyển đổi số, đòi hỏi phải thực hiện công khai, minh bạch trong hoạt động của chính quyền các cấp, nhất là trên môi trường số.

Thứ ba, quá trình đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị đặt ra nhiều vấn đề mới cần phải giải quyết, như: giấy tờ đất đai, đăng ký hộ khẩu, hộ tịch, giấy tờ xe,.. là những vấn đề liên quan trực tiếp đến cuộc sống của người dân, cùng với hệ thống các văn bản điều chỉnh có liên quan nếu không được công khai, minh bạch kịp thời sẽ dẫn đến tình trạng người dân không biết, không hiểu hoặc hiểu không rõ, từ đó làm giảm hiệu lực, hiệu quả của công tác quản lý nhà nước ở địa phương.

Thứ tư, công khai, minh bạch của chính quyền cấp xã trong bối cảnh đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị giúp tăng cường vai trò giám sát của người dân đối với bộ máy chính quyền, hỗ trợ quá trình sắp xếp tổ chức bộ máy và giảm thiểu những bất ổn xã hội.

Quá trình sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị là một cuộc cách mạng, diễn ra trong thời gian ngắn với quyết tâm chính trị rất cao của Đảng, được sự đồng tình, hưởng ứng của các địa phương và nhân dân cả nước. Trong quá trình thực hiện, bên cạnh những thuận lợi không tránh khỏi những khó khăn, rào cản… đòi hỏi phải đẩy mạnh thực hiện công khai, minh bạch để người dân tham gia giám sát, qua đó tránh được các biểu hiện tiêu cực có thể xảy ra, huy động được sự tham gia của người dân qua những ý kiến đóng góp, phản ánh. Ngoài ra, cần thấy thực hiện sắp xếp tổ chức bộ máy nói chung và sáp nhập các xã nói riêng thực chất là tạo lập một môi trường mới, với sự xáo trộn nhất định về hạ tầng, văn hóa, phong tục, tập quán, do đó tiến hành công khai, minh bạch trong hoạt động của chính quyền cấp xã sẽ giúp người dân sớm thích ứng với các hoạt động quản lý của chính quyền, qua đó ngăn ngừa và giảm thiểu các mầm mống gây tâm lý hoang mang, bất ổn trong nhân dân.

Thứ năm, công khai, minh bạch của chính quyền cấp xã góp phần tạo dựng niềm tin của người dân vào chính quyền. Qua hoạt động công khai, minh bạch, cho thấy sự nghiêm túc không chỉ trong chấp hành các quy định về công khai, minh bạch mà còn là tinh thần làm việc vì dân, biết huy động sức dân trong quá trình xây dựng và thực hiện chủ trương, chính sách. Từ đó, người dân cảm thấy được tôn trọng, gắn kết hơn với chính quyền, giúp chính quyền hoàn thành tốt các nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội.

2.2. Nội dung công khai, minh bạch trong hoạt động của chính quyền cấp xã trong quá trình xây dựng mô hình chính quyền địa phương hai cấp

Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022 quy định 14 nội dung mà chính quyền cấp xã phải công khai (trừ các thông tin thuộc bí mật nhà nước hoặc chưa được phép công khai theo quy định), như: Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của địa phương; tình hình sử dụng ngân sách nhà nước, quản lý và sử dụng các loại quỹ, khoản đầu tư, tài trợ, quỹ do nhân dân đóng góp; các chương trình, dự án đầu tư trên địa bàn; quy chế thực hiện dân chủ ở cơ sở; quản lý và sử dụng tài sản công; các dự án, chương trình mục tiêu quốc gia triển khai tại địa phương; kết quả thanh tra, kiểm tra, giải quyết các vụ việc tham nhũng, tiêu cực của cán bộ, công chức, người hoạt động không chuyên trách ở địa phương; kết quả lấy phiếu tín nhiệm đối với các chức danh chủ chốt cấp xã; kế hoạch, nội dung, kết quả lấy ý kiến nhân dân đối với những nội dung bắt buộc phải lấy ý kiến nhân dân trước khi cấp có thẩm quyền quyết định; các thủ tục hành chính, quy trình giải quyết thủ tục hành chính và các công việc khác có liên quan đến tổ chức, cá nhân do chính quyền cấp xã thực hiện;… cùng hơn 10 hình thức thực hiện công khai như: niêm yết thông tin; đăng tải trên cổng thông tin điện tử, trang thông tin điện tử của địa phương; thông tin trên hệ thống loa truyền thanh của xã; qua Trưởng thôn, Tổ trưởng tổ dân phố; qua gửi văn bản; qua hội nghị trao đổi, đối thoại giữa ủy ban nhân dân cấp xã với công dân; qua tiếp xúc cử tri, tiếp công dân, thông cáo báo chí; qua hoạt động của tổ chức chính trị - xã hội và các đoàn thể nhân dân;… Riêng đối với khu vực biên giới, hải đảo, miền núi, vùng sâu, vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, việc công khai thực hiện theo quy định của Chính phủ.

Các văn bản hiện hành, đặc biệt là Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022 xác định rõ thời gian thực hiện công khai, thời gian lấy ý kiến nhân dân, trách nhiệm của cơ quan chức năng trong việc tiếp thu, phản hồi, giải trình về các nội dung nhân dân góp ý, kiến nghị, tham gia ý kiến để bảo đảm yếu tố minh bạch trong quá trình thực hiện công khai cũng như trách nhiệm và quyền hạn của các bên liên quan để việc thực hiện công khai, minh bạch đạt yêu cầu.

Với các quy định như vậy, quá trình thực hiện công khai, minh bạch của chính quyền cấp xã hiện nay khá rõ cả về nội dung và hình thức, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân và chính quyền trong thực hiện các quyền và lợi ích chính đáng của mình. Tuy nhiên, trước bối cảnh đẩy mạnh sắp xếp tổ chức, bộ máy của hệ thống chính trị hiện nay, việc thực hiện công khai, minh bạch của chính quyền cấp xã đang đứng trước nhiều khó khăn, thách thức:

Thứ nhất, quá trình sáp nhập các xã theo chủ trương chung của Trung ương là giảm 50% số đơn vị hành chính cấp xã với yêu cầu đặt ra theo Kết luận số 137-KL/TW ngày 28-3-2025 của Bộ Chính trị, Ban Bí thư về Đề án sắp xếp tổ chức lại đơn vị hành chính các cấp và xây dựng mô hình tổ chức chính quyền địa phương hai cấp, là: “bảo đảm quy mô phù hợp, hoạt động hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả, gần dân, sát dân, phục vụ tốt người dân, doanh nghiệp”⁽²⁾. Như vậy, dù muốn hay không cũng sẽ dẫn tới việc mở rộng diện tích đơn vị hành chính cấp xã, đồng nghĩa với khối lượng công việc ngày càng nhiều, quản lý hành chính diễn ra trên địa bàn rộng, yêu cầu của người dân đối với việc giải quyết các thủ tục hành chính trước mắt và lâu dài ngày càng lớn… dẫn tới việc công khai, minh bạch các thông tin của chính quyền cấp xã bằng các hình thức truyền thống (công bố tại trụ sở, loa truyền thanh, tuyên truyền miệng) khó đáp ứng được yêu cầu.

Thứ hai, việc công khai, minh bạch trong bối cảnh sắp xếp tổ chức, bộ máy của hệ thống chính trị đòi hỏi thiết lập và vận hành một hệ thống mạng Internet băng thông rộng, phủ sóng tới các khu vực xa xôi, hẻo lánh với hệ thống dữ liệu lớn, được kết nối liên ngành, liên lĩnh vực. Tuy nhiên hiện nay, hạ tầng số ở Việt Nam còn chưa phát triển, các dữ liệu lớn (big data) còn hạn chế, khả năng liên thông dữ liệu kém; độ bao phủ băng tần thông tin có độ kết nối cao ở vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo còn chậm; việc thiết lập và duy trì có hiệu quả các trang thông tin điện tử phục vụ cho hoạt động của cơ quan hành chính nói chung và quá trình công khai, minh bạch nói riêng ở cấp xã gặp nhiều khó khăn, nhất là chi phí vận hành. Đội ngũ cán bộ am hiểu về công nghệ thông tin, có khả năng khai thác, vận hành các ứng dụng công nghệ thông tin mới nhất vào hoạt động quản lý còn nhiều hạn chế, đặc biệt là ở cơ sở.

Thứ ba, theo định hướng về sắp xếp tổ chức, bộ máy của hệ thống chính trị, chính quyền cấp xã hiện nay sẽ được sắp xếp lại thành xã, phường và đặc khu ở hải đảo. Riêng các đơn vị hành chính có vị trí biệt lập hoặc vị trí đặc biệt quan trọng liên quan đến quốc phòng, an ninh, bảo vệ chủ quyền quốc gia thì không thực hiện sắp xếp. Tuy nhiên, đây là những địa bàn hiện gặp rất nhiều khó khăn về hạ tầng giao thông, điện lưới, năng lực và trình độ của đội ngũ cán bộ, nhất là ở cơ sở, ảnh hưởng nhất định đến hiệu quả thực hiện công khai, minh bạch của cơ quan hành chính cấp xã, nhất là công khai, minh bạch trên môi trường số.

Thứ tư, quá trình sắp xếp tổ chức, bộ máy của hệ thống chính trị theo Nghị quyết 18-NQ/TW ngày 25-10-2017 của Ban Chấp hành Trung ương khóa XII về một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, cần: “gắn tinh gọn bộ máy với cơ cấu lại đội ngũ cán bộ đủ phẩm chất, năng lực ngang tầm nhiệm vụ, biên chế hợp lý, chuẩn hóa chức danh”⁽³⁾, đồng nghĩa với việc hàng trăm nghìn cán bộ, công chức trong khu vực nhà nước sẽ rời bộ máy theo nhiều cách khác nhau. Thực tế này dẫn đến tình trạng một bộ phận cán bộ, công chức, viên chức rơi vào trạng thái làm việc cầm chừng, chờ đợi, né tránh trách nhiệm, không muốn thực hiện công khai, minh bạch để tạo vùng an toàn cho bản thân trong quá trình tinh giản biên chế đang diễn ra quyết liệt.

2.3. Giải pháp bảo đảm công khai, minh bạch của chính quyền cấp xã trong xây dựng mô hình chính quyền địa phương hai cấp

Thứ nhất, nâng cao nhận thức của cán bộ, công chức các cấp, nhất là cấp xã về tầm quan trọng của công khai, minh bạch trong hoạt động của đơn vị trong bối cảnh sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị.

Công khai, minh bạch là yêu cầu tất yếu để hướng tới một nền hành chính phục vụ, liêm chính, hoạt động hiệu lực, hiệu quả. Trong bối cảnh của cuộc cách mạng sắp xếp tổ chức bộ máy hiện nay, công khai, minh bạch tạo điều kiện để quá trình sắp xếp tổ chức bộ máy của chính quyền cấp xã diễn ra thuận lợi, nhanh chóng vận hành và nhận được sự ủng hộ của người dân. Do đó, chính quyền cấp xã, nhất là cán bộ chủ chốt phải thường xuyên đẩy mạnh, quyết liệt trong thực hiện công khai, minh bạch trong hoạt động của mình, nhất là trước những vấn đề liên quan đến tổ chức bộ máy và quyền hạn, nhiệm vụ của các cơ quan, các cán bộ phụ trách công việc trong bộ máy mới sau sắp xếp. Coi công khai, minh bạch không chỉ là phương tiện để bộ máy chính quyền mới phục vụ người dân và doanh nghiệp tốt hơn mà còn là giải pháp hiệu quả để ngăn ngừa các hành vi suy thoái, tiêu cực có thể xảy ra trong quá trình sắp xếp tổ chức bộ máy.

Thứ hai, tăng cường đầu tư, hoàn thiện hạ tầng viễn thông; trang bị các thiết bị công nghệ thông tin hiện đại, đồng bộ cho cấp xã để đẩy mạnh công khai, minh bạch trong quá trình chuyển đổi số gắn với sắp xếp tổ chức bộ máy của toàn hệ thống chính trị.

Nghị quyết 57-NQ/TW ngày 22-12-2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, khẳng định: “Phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số đang là yếu tố quyết định phát triển của các quốc gia; là điều kiện tiên quyết, thời cơ tốt nhất để nước ta phát triển giàu mạnh, hùng cường trong kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình của Dân tộc”⁽⁴⁾. Trong bối cảnh đó, việc đẩy mạnh và thực hiện hiệu quả công khai, minh bạch của chính quyền cấp xã phải gắn với đầu tư, hoàn thiện hạ tầng viễn thông, nâng cao chất lượng đường truyền, trang bị các trang thiết bị công nghệ hiện đại, đồng bộ, nhất là ở vùng nông thôn, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, vùng biên giới, hải đảo; bảo đảm các thông tin liên quan đến các chủ trương, chính sách, quyết định phát triển kinh tế - xã hội của địa phương được công bố đầy đủ, kịp thời, rộng rãi trên các phương tiện thông tin đại chúng, các nền tảng website nội bộ, mạng xã hội.

Thiết lập các kênh thông tin trực tuyến (mạng xã hội, ứng dụng tin nhắn qua điện thoại di động) kết hợp với các kênh thông tin truyền thống để cung cấp thông tin đến người dân và các tổ chức có liên quan. Về lâu dài, cần “có kế hoạch và lộ trình đưa toàn bộ hoạt động của các cơ quan trong hệ thống chính trị lên môi trường số, bảo đảm liên thông, đồng bộ, bí mật nhà nước. Xây dựng nền tảng số dùng chung quốc gia, phát triển hệ thống giám sát, điều hành thông minh nhằm tăng cường quản lý công... Đổi mới toàn diện việc giải quyết thủ tục hành chính, cung cấp dịch vụ công không phụ thuộc địa giới hành chính; nâng cao chất lượng dịch vụ công trực tuyến, dịch vụ số cho người dân và doanh nghiệp, hướng tới cung cấp dịch vụ công trực tuyến toàn trình, cá nhân hóa và dựa trên dữ liệu”⁽⁵⁾.

Thứ ba, xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức cấp xã có chuyên môn, nghiệp vụ tốt, thành thạo công nghệ thông tin.

Để thực hiện tốt công khai, minh bạch trong hoạt động của chính quyền cấp xã trong bối cảnh sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị gắn với chuyển đổi số trong hoạt động công vụ hiện nay, vấn đề quan trọng hàng đầu là con người, cụ thể là đội ngũ cán bộ, công chức của chính quyền cấp xã mới. Do đó, phải tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức cấp xã có đủ phẩm chất, năng lực đáp ứng yêu cầu công việc trong bối cảnh mới. Đội ngũ này phải nắm chắc các quy định về chức năng, nhiệm vụ của đơn vị xã mới và các quy định về công khai, minh bạch; tinh thông nghiệp vụ; tận tụy với nhiệm vụ được giao; đặc biệt là kỹ năng làm việc trên môi trường số.

Các cấp ủy, chính quyền cần có kế hoạch, lộ trình đào tạo, bồi dưỡng đối với đội ngũ cán bộ, công chức cấp xã sau sáp nhập để bổ sung những kiến thức mới, kỹ năng mới thích ứng với thực hiện công khai, minh bạch; đẩy mạnh thực hiện phong trào “bình dân học vụ số”, hướng tới xây dựng năng lực số, kỹ năng số cho đội ngũ cán bộ, công chức của chính quyền cấp xã. Bên cạnh đó, cần có chính sách đặc thù để thu hút, tuyển dụng, giữ nhân lực khoa học, công nghệ và chuyển đổi số làm việc trong các cơ quan của hệ thống chính trị, nhất là cấp xã.

Thứ tư, hoàn thiện các cơ chế, chính sách bảo đảm thực hiện các chủ trương lớn của Đảng, Nhà nước về thực hiện công khai, minh bạch của chính quyền các cấp trong bối cảnh mới.

Để một nền hành chính vận hành đồng bộ, hiệu quả, cần sự phối hợp nhịp nhàng của các yếu tố: thiết chế (tổ chức bộ máy), thể chế (quy định, quy định, nguyên tắc,…), cơ chế (cách thức vận hành) và biên chế (gắn với đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước). Cơ chế và thể chế giúp hệ thống chính quyền địa phương vận hành đúng quan điểm chỉ đạo của Đảng và chủ trương của Nhà nước. Đối với hoạt động công khai, minh bạch của chính quyền cấp xã mới, cần nghiên cứu sửa đổi, bổ sung các quy định, quy trình liên quan đến các nội dung và cách thức thực hiện công khai, minh bạch, nhất là đối với những nội dung liên quan đến sắp xếp tổ chức, nhân sự, các vấn đề phát triển kinh tế - xã hội trong quá trình sáp nhập chính quyền cấp xã trên cả nước. Hoàn thiện cơ chế giám sát thực hiện công khai, minh bạch, trong đó đẩy mạnh việc tạo cơ chế thiết thực để người dân tham gia giám sát thực hiện các nội dung liên quan đến sắp xếp tổ chức bộ máy, như: lộ trình sắp xếp, định hướng sắp xếp,… cùng với các cơ chế để lắng nghe, tiếp thu, giải trình của chính quyền đối với người dân và doanh nghiệp trong quá trình giải quyết các công việc liên quan đến quyền và lợi ích chính đáng của người dân và doanh nghiệp khi sắp xếp tổ chức bộ máy.

3. Kết luận

Sắp xếp tổ chức bộ máy và đơn vị hành chính là cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy, không đơn thuần là giảm số lượng các tổ chức trong hệ thống chính trị mà còn là cuộc cách mạng về cách thức tổ chức, vận hành cùng sự đổi mới trong tác phong, lề lối làm việc,… của cán bộ, công chức, hướng tới một nền hành chính phục vụ, tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả. Trong bối cảnh đó, công khai, minh bạch với tư cách là một hình thức để phát huy dân chủ, một phương thức để thực hiện kiểm soát hoạt động của bộ máy hành chính nhà nước cần được thực hiện mạnh mẽ , đồng bộ và quyết liệt, nhất là đối với chính quyền cấp xã trong thời gian tới.

_________________

Ngày nhận bài: 04-4-2025; Ngày bình duyệt; 23-5-2025; Ngày duyệt đăng: 16-4-2025.

Email tác giả: vtphien15121984@gmail.com

(1) Xem: Từ điển Tiếng Việt, https://vdict.com.

(2) Bộ Chính trị: Kết luận số 137-KL/TW, ngày 28-3-2025 về Đề án sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính các cấp và xây dựng mô hình tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp.

(3) Báo Tuổi trẻ điện tử: Toàn văn bài viết: Tinh - Gọn - Mạnh - Hiệu năng - Hiệu lực - Hiệu quả, https://tuoitre.vn, ngày 05-11-2024.

(4), (5) Bộ Chính trị: Nghị quyết 57-NQ/TW, ngày 22-12-2024 về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.