Từ phong trào bình dân học vụ để kháng chiến, kiến quốc đến “bình dân học vụ số” đưa đất nước hội nhập, phát triển trong kỷ nguyên mới

TS DUY THỊ HẢI HƯỜNG
Học viện Khoa học xã hội,
Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam

1. Mở đầu

Ngày đầu thành lập, nước Việt Nam dân chủ cộng hòa gặp muôn vàn khó khăn. Để bảo vệ, giữ vững chính quyền non trẻ, Đảng và Nhà nước do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu đã đề ra nhiệm vụ cấp bách là “phải củng cố chính quyền chống thực dân Pháp xâm lược, bài trừ nội phản, cải thiện đời sống cho nhân dân”⁽¹⁾. Tập trung lực lượng của dân tộc để chống “giặc đói”, “giặc dốt” và “giặc ngoại xâm”.

Ngày 03-9-1945, Chính phủ họp phiên đầu tiên, tại Hội nghị, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “nạn dốt - Là một trong những phương pháp độc ác mà bọn thực dân dùng để cai trị chúng ta. Hơn chín mươi phần trăm đồng bào chúng ta mù chữ… Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu. Vì vậy tôi đề nghị mở một chiến dịch để chống nạn mù chữ”⁽²⁾. Chủ tịch Hồ Chí Minh đề nghị phát động chiến dịch chống nạn mù chữ, mở các lớp bình dân học vụ (BDHV). Ngày 08-9-1945, Chính phủ thành lập Nha BDHV trực thuộc Bộ Quốc gia Giáo dục để chăm lo việc xóa mù chữ; quy định trong vòng 6 tháng tất cả các làng đều phải tổ chức được ít nhất một lớp BDHV dạy được ít nhất 30 người; quy định trong thời hạn một năm toàn thể dân chúng trên 8 tuổi phải biết đọc, biết viết chữ quốc ngữ, việc học chữ quốc ngữ là bắt buộc và không mất tiền. Dưới Nha BDHV Trung ương là Ban BDHV các khu, liên khu, dưới Ban BDHV là Ty BDHV các tỉnh, địa phương. Phong trào Bình dân học vụ đạt được nhiều thành tựu quan trọng, là minh chứng sinh động về bài học “lấy dân làm gốc”, coi trọng đầu tư cho giáo dục, huy động sức mạnh toàn dân trong xây dựng, bảo vệ, củng cố, phát huy thành quả cách mạng.

Trong công cuộc đổi mới, phát triển, hội nhập quốc tế hiện nay, những thành tựu của Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư mang lại những thay đổi đột phá trong kinh tế - xã hội. Để đưa dân tộc bước vào kỷ nguyên phát triển mới, ngày 22-12-2024 Tổng Bí thư Tô Lâm đã ký ban hành Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Trong bối cảnh chuyển đổi số là xu thế tất yếu, kế thừa những kinh nghiệm, giá trị của phong trào BDHV, phát huy tinh thần học tập suốt đời, Tổng bí thư Tô Lâm đã phát động phong trào “Bình dân học vụ số” nhằm phổ cập tri thức số cho toàn dân, xây dựng nền tảng vững chắc cho một xã hội số.

2. Nội dung

2.1. Phong trào Bình dân học vụ năm 1945 - 1946

Trong thời kỳ này, dân số nước ta là 20 triệu người, trong đó có 10 triệu người lớn trong tổng số 15 triệu người không biết chữ. Trong một năm dạy cho 10 triệu người lớn biết chữ phải cần đến 10 vạn giáo viên, trong khi đó cả nước mới có chưa đầy 3 vạn giáo viên; kinh phí tiêu tốn ít nhất khoảng 100 triệu đồng (số tiền bằng ngân sách Đông Dương năm 1940)⁽³⁾. Như vậy, nhiệm vụ xóa mù chữ vô cùng khó khăn, nặng nề. Đây là khó khăn không thể giải quyết được bằng những phương pháp thông thường nhưng Bộ Quốc gia Giáo dục cùng Nha BDHV đã nỗ lực, sáng tạo nhiều cách làm, huy động sức mạnh của toàn dân tham gia, ủng hộ chiến dịch chống nạn mù chữ.

Theo Lời kêu gọi toàn dân chống nạn mù chữ của Chủ tịch Hồ Chí Minh, để khắc phục khó khăn về giáo viên và kinh phí, Nha BDHV kêu gọi tập hợp đội ngũ giáo viên gồm chủ yếu những thanh niên, viên chức và những trí thức đã từng hoạt động trong thời kỳ truyền bá chữ quốc ngữ trước Cách mạng Tháng Tám tham gia chiến dịch. Bên cạnh đó, nhiều giáo viên đi dạy không lấy lương; nhân dân cùng các giới ủng hộ tiền bạc, công sức cho chiến dịch một cách nhiệt tình. Các lớp học được tổ chức cơ động ở đình, chùa, lều chợ, cổng làng; có lớp học ở xưởng máy, doanh trại quân đội, bến xe. Tổ chức các lớp học tư gia ở khắp nơi, thuận lợi cho người học, đồng thời giải quyết được việc thiếu bàn ghế, trường lớp, dầu đèn. Các khẩu hiệu “Đi học bình dân học vụ là yêu nước”, “Dạy học bình dân học vụ là yêu nước”, “Giúp đỡ bình dân học vụ là yêu nước”, “Chống mù chữ cũng như chống ngoại xâm”; các bảng hiệu chữ cái “i tờ”… dán ở từng nhà, treo ở cổng làng, trên cây.

Cùng với đó, Nha BDHV tổ chức ngay các lớp huấn luyện cán bộ “diệt dốt” cấp tốc ở Hà Nội, Thuận Hóa; các lớp huấn luyện giáo viên tiểu học tham gia các lớp BDHV; thành lập các tổ, đoàn cán bộ chuyên trách BDHV về các địa phương để gây cơ sở. Ở vùng dân tộc thiểu số, miền núi, Nha mở hai khoá đào tạo cán bộ là khóa Đoàn kết và khóa Xung phong. Khoá Đoàn kết dành cho cán bộ người dân tộc thiểu số còn khoá Xung phong dành cho các cán bộ, giáo viên ở Hà Nội, các tỉnh miền xuôi tình nguyện, xung phong lên miền núi công tác. Nhờ đó ngay cuối năm 1945, mỗi làng trong cả nước đều có ít nhất 1, 2 người học xong các lớp huấn luyện.

Nha BDHV thành lập Ban Soạn sách giáo khoa và tranh sách cổ động, tổ chức các cuộc triển lãm BDHV ở nhiều nơi để cổ động phong trào, khuyến khích, động viên nhân dân đi học xóa mù chữ. Chương trình học bình dân gồm 2 lớp là lớp sơ cấp bình dân và lớp dự bị bình dân. Lớp sơ cấp bình dân dạy học sinh trong thời gian 4 tháng, mỗi ngày học 2 giờ, dạy cho những người chưa biết chữ đến biết đọc, biết viết. Lớp dự bị bình dân dạy học sinh từ biết đọc, biết viết đến đọc thông, viết thạo học với thời gian học là 4 tháng, mỗi ngày học 2 giờ.

Với những cách làm trên, nên ngay từ những ngày đầu của chiến dịch chống nạn mù chữ, việc mở lớp BDHV đã có sự kết hợp chặt chẽ, hiệu quả giữa ngành BDHV của Nhà nước, sự cộng tác của các cơ quan với các tổ chức đoàn thể thanh niên, phụ nữ, phụ lão, được nhân dân hưởng ứng mạnh mẽ. Chỉ sau ba tháng phát động, chiến dịch diệt dốt đã trở thành phong trào quần chúng sôi nổi, rộng lớn, lôi cuốn, thu hút hàng triệu người trong cả nước đi học. Ở các địa phương, Ty BDHV cử tổ chuyên trách, cán bộ, giáo viên đến từng nhà, từng xóm, từng bản để vận động nhân dân đi học với tinh thần “người biết nhiều dạy người biết ít”, “người biết ít dạy người chưa biết”. Nhân dân đi học không nói là học chữ quốc ngữ mà nói là học “chữ cụ Hồ”. Điều đó nói lên sự tin tưởng đối với Đảng, Nhà nước cũng như tinh thần, quyết tâm đi học, xóa nạn mù chữ của nhân dân. Khắp nơi, từ miền xuôi lên miền ngược, từ thành thị đến nông thôn, đâu đâu cũng mở lớp và nhân dân nô nức đi học.

Sau hơn một năm phát động, đến ngày 8-9-1946, cả nước đã có thêm 2.520.600 người biết đọc, biết viết; đã có 75.806 lớp học được mở với sự tham gia của 97.664 người dạy học⁽⁴⁾, cung cấp cho phong trào 2.500.000 cuốn sách. Chỉ trong vòng một năm, có 3 triệu người đã biết chữ trong tổng số 15 triệu người mù chữ lúc bấy giờ⁽⁵⁾. Ở Hà Nội, để phục vụ cho phong trào xóa nạn mù chữ, Ty BDHV đã in và phân phát hơn 1,5 triệu cuốn sách, vở tập đọc, tập viết tiếng Việt⁽⁶⁾. Sau khi hoàn thành các lớp BDHV, Chính phủ mở các lớp bổ túc bình dân để người học tiếp tục bổ túc văn hóa, tránh mù chữ trở lại.

Kết quả phong trào BDHV, xóa mù với những thành tích đạt được trong thời gian ngắn (từ ngày 02-9-1945 đến trước ngày 19-12-1946) chứng tỏ truyền thống hiếu học của dân tộc được phát huy mạnh mẽ trong điều kiện nước nhà độc lập, tự do. Kết quả của phong trào thể hiện quan điểm của Đảng, Chính phủ là mọi người dân Việt Nam không phân biệt giàu nghèo, giai cấp, ở thành thị hay nông thôn, miền núi, người Kinh hay người dân tộc thiểu số đều có quyền tự do, bình đẳng trong học tập. Kết quả của việc học tập đã hỗ trợ đắc lực cho việc bầu cử Quốc hội, phổ biến quyền lợi, nghĩa vụ của công dân chống lại những hoạt động xuyên tạc của kẻ thù về bản chất dân chủ nhân dân của Nhà nước Việt Nam. Đặc biệt, trong một năm hoạt động, phong trào BDHV kết hợp chặt chẽ với phong trào chống “giặc đói”, “giặc ngoại xâm”, đã tập hợp, đoàn kết toàn dân thành khối thống nhất, tạo sức mạnh to lớn để xây dựng, bảo vệ và giữ vững Nhà nước cách mạng non trẻ. Phong trào BDHV những năm 1945 - 1946 là tiền đề quan trọng xây dựng nền giáo dục Việt Nam, con người Việt Nam mới, có trí tuệ và bản lĩnh để bước vào cuộc kháng chiến trường kỳ chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ giành thắng lợi, cũng như sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay.

2.2. Phong trào "Bình dân học vụ số" đưa đất nước hội nhập, phát triển trong kỷ nguyên mới

Hiện nay, các quốc gia trên thế giới đặc biệt là các cường quốc đang đẩy mạnh phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, đây đang là điều kiện tiên quyết để đưa các quốc gia phát triển giàu mạnh, hùng cường. Đảng, Nhà nước đã có nhiều chủ trương, chính sách đẩy mạnh ứng dụng, phát triển khoa học, công nghệ, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, chủ động, tích cực tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Tuy nhiên, tốc độ và sự bứt phá về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia còn chậm; quy mô, tiềm lực, trình độ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo quốc gia còn khoảng cách xa so với nhóm các nước phát triển. Để đưa đất nước bước vào trong kỷ nguyên phát triển mới, thực hiện thắng lợi mục tiêu đến năm 2030, Việt Nam trở thành nước đang phát triển, có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao, đến năm 2045 trở thành nước phát triển, thu nhập cao mà Nghị quyết Đại hội XIII đề ra, cần có những chủ trương, quyết sách mạnh mẽ.

Tại Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, Bộ Chính trị khẳng định: “Phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia là đột phá quan trọng hàng đầu,.. đưa đất nước phát triển bứt phá, giàu mạnh trong kỷ nguyên mới”⁽⁷⁾. Tuy nhiên, theo Tổng Bí thư Tô Lâm: “Thực tế hiện nay, còn tỷ lệ lớn người dân, kể cả cán bộ trong cơ quan nhà nước chưa nắm vững về chuyển đổi số; trong khi đó, Bộ Chính trị đã bàn và quyết định sẽ ban hành Nghị quyết về chuyển đổi số quốc gia. Để thực hiện thành công Nghị quyết này, yêu cầu nhanh chóng phổ cập tri thức cơ bản về chuyển đổi số cho toàn dân đang đặt ra cấp thiết”⁽⁸⁾. Do đó, với tầm nhìn chiến lược, Tổng Bí thư đã phát động phong trào “Bình dân học vụ số”.

Chỉ trong thời gian ngắn, phong trào “Bình dân học vụ số” đã được sự hưởng ứng và phát triển rầm rộ, sâu rộng của các tầng lớp nhân dân. Đoàn Thanh niên phát huy vai trò xung kích, sáng tạo cùng Hội Phụ nữ tham gia tích cực, các thành viên đi đến từng tổ dân phố, tận thôn, bản, gõ cửa từng gia đình, từng hộ kinh doanh để hướng dẫn, hỗ trợ người dân, tiểu thương tiếp cận kỹ năng số. Phong trào thu hút toàn dân tham gia, không phân biệt lứa tuổi, già trẻ, gái trai, thành phần, giai cấp, mọi người đều học tập, rèn luyện, tích cực tham gia vào tiến trình chuyển đổi số như tinh thần, khí thế của phong trào BDHV, xóa nạn mù chữ 80 năm trước.

Ngay từ đầu năm 2025 các cơ quan từ trung ương đến địa phương, các bộ, ban, ngành, các cấp đã ban hành kế hoạch, chương trình hành động, thực thi phong trào "Bình dân học vụ số". Trung ương thành lập Ban Chỉ đạo Trung ương về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số do Tổng Bí thư Tô Lâm làm Trưởng Ban chỉ đạo. Quân ủy Trung ương có Ban Chỉ đạo Quân ủy Trung ương về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trong Quân đội (gọi tắt là Ban Chỉ đạo 3488). Ngay sau khi thành lập, Ban Chỉ đạo 3488 ban hành Kế hoạch số 3760-KH/BCĐ để triển khai Phong trào “Bình dân học vụ số” thực hiện trong trong toàn quân. Ngày 21-3-2025, Ban Chấp hành Trung ương, Ban Chỉ đạo Trung ương về khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số ban hành Kế hoạch số 01-KH/BCĐTW triển khai phong trào “Bình dân học vụ số”. Ngày 26-3-2025, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính dự Lễ phát động phong trào và ra mắt nền tảng "Bình dân học vụ số" tại địa chỉ https://binhdanhocvuso.gov.vn.

Để thực hiện thành công phong trào, Ban Chỉ đạo 3488 Bộ Quốc phòng chỉ đạo cơ quan thông tấn, báo chí quân đội đẩy mạnh công tác thông tin, tuyên truyền. Bộ Tổng Tham mưu chỉ đạo các cơ quan, đơn vị triển khai phong trào bằng nhiều hình thức, mô hình thiết thực, sát với thực tế chức năng, nhiệm vụ. Bộ Tư lệnh 86 phối hợp với Tập đoàn Công nghiệp - Viễn thông Quân đội (Viettel) và các cơ quan chức năng thuộc Bộ Quốc phòng tích cực hỗ trợ, hướng dẫn các cơ quan, đơn vị liên quan hoàn thành khung về chuyển đổi số... Các học viện, nhà trường đổi mới nội dung chương trình đáp ứng yêu cầu chuyển đổi số,… xây dựng các nền tảng học tập số phục vụ công tác giáo dục, đào tạo trong Bộ Quốc phòng⁽⁹⁾.

Đối với ngành tòa án, ngay từ đầu năm 2025, ngành tích cực triển khai chuyển đổi số trong lĩnh vực tư pháp, xét xử. Ngành đã triển khai xây dựng nhiều nền tảng số trong quản lý hoạt động như: các hoạt động tố tụng, quản lý công việc, công tác chỉ đạo điều hành, quản lý nhân sự, quản lý và lưu trữ hồ sơ vụ án,… Bước đầu ngành đã ứng dụng trí tuệ nhân tạo và xây dựng trợ lý ảo hỗ trợ thẩm phán, tích hợp trên 168.000 văn bản, trên 1,4 triệu bản án, trên 24.000 câu giải đáp tình hình pháp lý. Đến nay đã có trên 5,7 triệu lượt hỏi đáp, trung bình từ 10.000-15.000 lượt/ngày⁽¹⁰⁾.

Ngày 22-5-2025, Thành phố Hà Nội phát động Phong trào “Bình dân học vụ số” với thông điệp “Thành phố Hà Nội - Bình dân học vụ số - Toàn dân, toàn diện, vững bước tiến vào kỷ nguyên mới”, giúp người dân tiếp cận các nền tảng số, nền tảng “Bình dân học vụ số” và các ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) cơ bản, phục vụ đời sống, công việc theo nhu cầu. Mục tiêu đến năm 2026 trên 85% người trưởng thành có kiến thức công nghệ số cơ bản; 100% học sinh phổ thông thành thạo kỹ năng học tập, sáng tạo trên nền tảng số; 80% người lao động được đào tạo kỹ năng số phục vụ sản xuất, đời sống và công việc⁽¹¹⁾.

Phát biểu tại Lễ phát động phong trào và ra mắt nền tảng "Bình dân học vụ số", ngày 26-3-2025, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã điểm lại một số kết quả nổi bật trong chuyển đổi số quốc gia: tỉ lệ dịch vụ công trực tuyến toàn trình đạt 45%, hơn 93 triệu lượt đăng nhập Cổng Dịch vụ công quốc gia bằng nền tảng VNeID. Hạ tầng số phát triển mạnh mẽ, đã thương mại hóa 5G, tốc độ internet quốc tế tăng mạnh; 96,4% thôn, bản đã có internet cáp quang, 82,9% hộ gia đình sử dụng internet cáp quang băng rộng. Kinh tế số có bước phát triển vượt bậc, đóng góp 18,3% GDP, với tốc độ tăng trưởng 20% mỗi năm. Thương mại điện tử tiếp tục phát triển mạnh mẽ (năm 2024 đạt 28 tỷ USD, tăng 36%)… Dữ liệu số được xây dựng và đẩy mạnh khai thác, với 10 cơ sở dữ liệu quốc gia trọng điểm, trong đó cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư đã kết nối với 18 bộ, ngành, 63 địa phương, phục vụ hơn 1,8 tỷ lượt truy vấn. Việt Nam hiện triển khai 3 nền tảng thực hiện phong trào "Bình dân học vụ số" trong đó nền tảng học trực tuyến mở đại trà MobiEdu và One Touch đào tạo cho hơn 1,2 triệu lượt cán bộ, công chức, viên chức và người lao động, phổ cập kỹ năng số miễn phí cho hơn 40 triệu lượt người; nền tảng "Bình dân học vụ số" đã đào tạo 200 nghìn lượt cán bộ, công chức, lực lượng vũ trang⁽¹²⁾.

Việc triển khai Nghị quyết số 57 cùng phong trào “Bình dân học vụ số” đã phục vụ nhân dân ngày càng tốt hơn, giúp mô hình chính quyền hai cấp vận hành nhanh chóng và hiệu quả, là tiền đề quan trọng để Việt Nam xây dựng công dân số, xã hội số, Chính phủ số, tạo đà để đưa đất nước hội nhập, phát triển trong kỷ nguyên mới.

3. Kết luận

Từ phong trào BDHV trong những năm 1945-1946 đến phong trào “Bình dân học vụ số” hiện nay, thể hiện rất rõ quan điểm của Đảng và Nhà nước đối với giáo dục, luôn coi xây dựng, phát triển giáo dục là nhiệm vụ đặc biệt quan trọng, tiên quyết để giữ vững, bảo vệ, phát triển đất nước. Trong điều kiện nước nhà vẫn còn khó khăn về tài chính, nguồn lực nhưng với sự đồng sức, đồng lòng của Đảng, Nhà nước, nhân dân, sự đóng góp, ủng hộ của nhân dân đã tạo được những kết quả to lớn chỉ trong thời gian rất ngắn.

Trong kỷ nguyên phát triển mới, hội nhập quốc tế sâu rộng hiện nay, với chủ trương phát triển mạnh mẽ khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, phong trào “Bình dân học vụ số” vừa là mục tiêu, vừa là thành quả, đã và đang được nhân dân đồng thuận, hưởng ứng nhiệt liệt, đạt được nhiều kết quả quan trọng. Đây là tiền đề nâng cao chất lượng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỳ nguyên mới.

_________________

Ngày nhận bài: 28-7-2025; Ngày bình duyệt: 5-8-2025;Ngày duyệt đăng: 5-9-2025.

Email tác giả: duyhaihuong2002@gmail.com

(1) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng Toàn tập, t.8. Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000, tr.26-27.

(2) Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.4. Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, 2011, tr.7.

(3) Báo cáo về hoạt động của Bộ Quốc gia Giáo dục từ tháng 8 năm 1945 đến năm 1946. Hồ sơ số 5. Phông Bộ Quốc gia Giáo dục, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III, tr.2.

(4) Đinh Quang Hải: Lịch sử giáo dục miền Bắc Việt Nam (từ năm 1945 đến năm 1975), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2020, tr.41.

(5) Vũ Ngọc Bình: Chống nạn mù chữ ở Việt Nam, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 5 (1990), tr. 26.

(6) Phan Huy Lê: Lịch sử Thăng Long - Hà Nội, tập 2. Nxb Hà Nội, 2010, tr.540.

(7) Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22-12-2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

(8) Phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại buổi gặp mặt các nhà giáo, cán bộ quản lý giáo dục, các nhà khoa học nhân ngày Nhà giáo Việt Nam 20/11, https://cand.com.vn/, ngày 18-11-2024.

(9) Bộ Quốc phòng quán triệt, triển khai Phong trào “Bình dân học vụ số”, https://mod.gov.vn, ngày 13-5-2025.

(10) Thủ tướng: Chuyển đổi số đã đi từng ngõ, gõ từng nhà, https://xaydungchinhsach.chinhphu.vn, ngày 17-6-2024.

(11) Hà Nội phát động Phong trào “Bình dân học vụ số”, https://congly.vn, ngày 22-5-2025

(12) Thủ tướng phát động phong trào 'Bình dân học vụ số' toàn dân, https://baochinhphu.vn, ngày 26-3-2025.