Phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp bền vững tại Việt Nam hiện nay

ThS PHẠM TUYÊN
Học viện Báo chí và Tuyên truyền

1. Mở đầu

Nông nghiệp đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam, đóng góp khoảng 12% GDP và tạo việc làm cho gần 40% lực lượng lao động cả nước. Trong giai đoạn 2016-2023, ngành nông nghiệp đã đạt được những thành tựu đáng kể với tốc độ tăng trưởng bình quân đạt 2,85%/năm và kim ngạch xuất khẩu nông sản năm 2023 đạt 53,5 tỷ USD⁽¹⁾. Tuy nhiên, mô hình tăng trưởng hiện tại đang bộc lộ nhiều hạn chế về tính bền vững, đặc biệt là vấn đề ô nhiễm môi trường ngày càng nghiêm trọng.

Ngành nông nghiệp tạo ra một lượng đáng kể khí nhà kính. Việc sử dụng quá mức phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật, gây ra tình trạng ô nhiễm đất và nước nghiêm trọng tại nhiều địa phương. Trong bối cảnh đó, việc chuyển đổi sang mô hình kinh tế tuần hoàn (KTTH) được xác định là giải pháp quan trọng giúp Việt Nam phát triển nhanh và bền vững, đồng thời đáp ứng các cam kết quốc tế về giảm phát thải và bảo vệ môi trường.

“

Việt Nam sở hữu tiềm năng to lớn để phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp.

KTTH trong nông nghiệp là mô hình kinh tế dựa trên nguyên tắc khép kín vòng đời sản phẩm, trong đó chất thải được xem như nguồn tài nguyên có thể tái sử dụng và tái chế⁽²⁾. Mô hình này nhấn mạnh việc tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên thông qua việc thiết kế lại hệ thống sản xuất nông nghiệp theo hướng tuần hoàn, giảm thiểu chất thải và tạo ra giá trị gia tăng từ phụ phẩm nông nghiệp.

Các nghiên cứu gần đây của Tổ chức Nông lương Liên hợp quốc chỉ ra rằng, việc áp dụng KTTH trong nông nghiệp có thể giúp giảm 45% lượng phát thải khí nhà kính và tiết kiệm 20-30% chi phí sản xuất⁽³⁾. Điều này đặc biệt có ý nghĩa đối với Việt Nam - quốc gia đang phải đối mặt với nhiều thách thức về môi trường trong quá trình phát triển nông nghiệp.

2. Thực trạng ô nhiễm môi trường trong sản xuất nông nghiệp tại Việt Nam

Ngành nông nghiệp Việt Nam đang đối mặt với thách thức nghiêm trọng về ô nhiễm môi trường, thể hiện qua nhiều khía cạnh khác nhau. Theo Báo cáo Hiện trạng Môi trường quốc gia 2023, ngành nông nghiệp hiện tạo ra 13,7% tổng lượng phát thải khí nhà kính của cả nước, với tốc độ gia tăng ô nhiễm môi trường từ hoạt động nông nghiệp trong các năm 2020-2023 là 7,2%/năm, cao hơn đáng kể so với tốc độ tăng trưởng của ngành⁽⁴⁾. Điều này phản ánh rõ nét sự thiếu bền vững trong mô hình tăng trưởng nông nghiệp hiện tại.

Thứ nhất, trong lĩnh vực trồng trọt, vấn đề báo động nhất là tình trạng lạm dụng hóa chất. Việt Nam là một trong những quốc gia có mức sử dụng phân bón hóa học cao nhất thế giới, với lượng sử dụng trung bình lên tới 297 kg/ha, cao gấp 2,5 lần mức trung bình toàn cầu⁽⁵⁾. Bên cạnh đó, lượng thuốc bảo vệ thực vật tiêu thụ hàng năm đạt khoảng 100.000 tấn, trong đó 70% là thuốc trừ sâu. Đáng chú ý, khoảng 35% diện tích đất canh tác có dư lượng hóa chất nông nghiệp vượt ngưỡng cho phép⁽⁶⁾.

Thứ hai, vấn đề ô nhiễm từ chăn nuôi cũng đang ở mức báo động. Theo báo cáo của Cục Chăn nuôi (2023), cả nước hiện có 8,5 triệu hộ chăn nuôi quy mô gia đình và 18.000 trang trại chăn nuôi tập trung, tạo ra khoảng 80 triệu tấn chất thải mỗi năm. Trong đó, tỷ lệ xử lý đạt chuẩn môi trường chỉ khoảng 30%, phần còn lại được xử lý sơ bộ (45%) hoặc thậm chí không được xử lý (25%). Đặc biệt nghiêm trọng là tình trạng lạm dụng kháng sinh trong chăn nuôi, với 45% mẫu thịt lợn và 38% mẫu thịt gà tại các chợ truyền thống có dư lượng kháng sinh vượt ngưỡng cho phép⁽⁷⁾.

Thứ ba, ô nhiễm nguồn nước từ hoạt động nông nghiệp cũng là vấn đề đáng quan ngại. Tỷ lệ nguồn nước mặt bị ô nhiễm tại các vùng nông nghiệp trọng điểm như đồng bằng sông Hồng và đồng bằng sông Cửu Long dao động từ 68-72%. Các chỉ số ô nhiễm như BOD5, COD và hàm lượng amoni thường vượt ngưỡng cho phép từ 1,5 đến 4 lần. Đối với nước ngầm, 45% mẫu được kiểm tra có dư lượng nitrat vượt ngưỡng, trong khi 35% mẫu nhiễm vi sinh vật gây bệnh⁽⁸⁾.

Tình trạng ô nhiễm môi trường từ hoạt động nông nghiệp đang tác động trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng. Tỷ lệ nông dân mắc các bệnh nghề nghiệp như bệnh hô hấp và bệnh ngoài da lần lượt là 35% và 28%. Đáng chú ý, chi phí y tế liên quan đến ngộ độc thực phẩm do dư lượng hóa chất nông nghiệp ước tính lên đến 400 tỷ đồng mỗi năm. Điều này cho thấy tính cấp thiết của việc chuyển đổi mô hình sản xuất nông nghiệp theo hướng bền vững và thân thiện với môi trường ở Việt Nam hiện nay.

3. Tiềm năng và thách thức trong phát triển kinh tế tuần hoàn nông nghiệp tại Việt Nam

Một là, tiềm năng phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp tại Việt Nam

Việt Nam sở hữu tiềm năng to lớn để phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp, được thể hiện qua nhiều khía cạnh khác nhau.

Thứ nhất, về nguồn tài nguyên sinh khối, nông nghiệp Việt Nam tạo ra khoảng 156 triệu tấn phụ phẩm và chất thải hàng năm, trong đó 75% có khả năng tái chế và tái sử dụng. Cụ thể, lượng rơm rạ hàng năm đạt 48-50 triệu tấn, bã mía 12-15 triệu tấn, vỏ cà phê 1,2 triệu tấn và các phụ phẩm khác có thể chuyển hóa thành các sản phẩm có giá trị kinh tế cao như phân bón hữu cơ, thức ăn chăn nuôi và năng lượng sinh học⁽⁹⁾.

Thứ hai, về mô hình sản xuất truyền thống, Việt Nam có lợi thế từ các mô hình kinh tế gia đình như VAC (Vườn - Ao - Chuồng) và VACR (Vườn - Ao - Chuồng - Rừng). Các mô hình này không chỉ giúp giảm 40-50% chi phí đầu vào và tăng 25-30% thu nhập cho nông hộ, mà còn tạo ra hệ sinh thái khép kín, giảm thiểu chất thải ra môi trường⁽¹⁰⁾. Đặc biệt, các mô hình này đã được người dân áp dụng và cải tiến qua nhiều thế hệ, tạo nền tảng thuận lợi cho việc phát triển KTTH.

Thứ ba, về tiềm năng công nghệ sinh học, Việt Nam đang phát triển mạnh mẽ các công nghệ xử lý chất thải nông nghiệp. Điển hình là công nghệ biogas đã được ứng dụng tại 500.000 hộ gia đình, giúp giảm 70% ô nhiễm từ chất thải chăn nuôi và tiết kiệm 30-40% chi phí năng lượng⁽¹¹⁾. Bên cạnh đó, công nghệ ủ phân compost, sản xuất phân hữu cơ vi sinh, và chế biến thức ăn chăn nuôi từ phụ phẩm nông nghiệp đang được phát triển và hoàn thiện.

Thứ tư, về tiềm năng thị trường, nhu cầu về các sản phẩm nông nghiệp sạch, hữu cơ và thân thiện với môi trường đang tăng mạnh, với tốc độ tăng trưởng bình quân 15%/năm⁽¹²⁾. Thị trường xuất khẩu cũng đặt ra yêu cầu ngày càng cao về tính bền vững trong sản xuất nông nghiệp, tạo động lực cho việc chuyển đổi sang mô hình KTTH.

Thứ năm, về nguồn nhân lực, Việt Nam có lực lượng lao động nông nghiệp dồi dào với khoảng 27,5 triệu người, trong đó tỷ lệ lao động qua đào tạo tăng nhanh, từ 15% năm 2015 lên 25% năm 2023⁽¹³⁾. Đây là nguồn lực quan trọng cho việc tiếp nhận và phát triển các mô hình KTTH trong nông nghiệp.

Thứ sáu, về tiềm năng hợp tác quốc tế, Việt Nam đang nhận được sự hỗ trợ tích cực từ nhiều tổ chức quốc tế trong việc phát triển nông nghiệp bền vững. Đến năm 2023, có khoảng 35 dự án quốc tế với tổng vốn cam kết trên 2 tỷ USD tập trung vào phát triển nông nghiệp xanh và tuần hoàn giai đoạn 2024-2030⁽¹⁴⁾. Đây là nguồn lực quan trọng giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ và kinh nghiệm quốc tế trong phát triển KTTH.

Với 6 tiềm năng như đã phân tích, Việt Nam có nhiều điều kiện thuận lợi để phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp hướng đến bảo vệ môi trường, phát triển một nền nông nghiệp xanh bền vững.

Hai là, thách thức trong phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp tại Việt Nam

Phát triển KTTH trong nông nghiệp Việt Nam cũng phải đối diện với nhiều thách thức trên các phương diện.

Thứ nhất, về nhận thức và năng lực của người dân, khảo sát của Viện Môi trường Nông nghiệp (năm 2023) cho thấy 75% nông dân và doanh nghiệp nhỏ còn thiếu hiểu biết về lợi ích lâu dài của KTTH⁽¹⁵⁾. Nhiều hộ nông dân vẫn duy trì tập quán canh tác truyền thống, chưa sẵn sàng thay đổi do lo ngại rủi ro và thiếu thông tin về các mô hình mới.

Thứ hai, rào cản về vốn đang là thách thức lớn nhất. Có 65% hộ nông dân không đủ khả năng tài chính để chuyển đổi sang mô hình sản xuất tuần hoàn⁽¹⁶⁾. Chi phí đầu tư ban đầu cao, khoảng 150-200 triệu đồng/ha để chuyển đổi từ canh tác tuyến tính sang mô hình tuần hoàn. Trong khi đó, các cơ chế tín dụng ưu đãi còn hạn chế, chỉ đáp ứng được 30% nhu cầu vốn của người dân⁽¹⁷⁾.

Thứ ba, về công nghệ và kỹ thuật, Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp Việt Nam (năm 2023) đánh giá rằng, khoảng 80% công nghệ xử lý và tái chế chất thải nông nghiệp hiện nay phải nhập khẩu với chi phí cao. Công nghệ nội địa còn nhiều hạn chế về hiệu suất và quy mô, chưa đáp ứng được yêu cầu của sản xuất quy mô lớn. Đặc biệt, việc thiếu hụt chuyên gia kỹ thuật trong lĩnh vực KTTH nông nghiệp là một thách thức nghiêm trọng, khi chỉ có 5% kỹ sư nông nghiệp được đào tạo chuyên sâu về công nghệ xử lý chất thải và tái chế⁽¹⁸⁾.

Thứ tư, về khung pháp lý và chính sách, mới chỉ có 30% số tỉnh thành có quy hoạch cụ thể về phát triển KTTH trong nông nghiệp⁽¹⁹⁾. Các chính sách hỗ trợ còn thiếu đồng bộ và chưa đủ mạnh để tạo động lực cho doanh nghiệp đầu tư. Nhiều văn bản pháp luật liên quan đến KTTH còn chồng chéo, gây khó khăn trong quá trình thực hiện.

Thứ năm, về thị trường và chuỗi giá trị, chỉ 40% người tiêu dùng sẵn sàng trả giá cao hơn cho sản phẩm nông nghiệp tuần hoàn⁽²⁰⁾. Thị trường cho các sản phẩm tái chế từ phụ phẩm nông nghiệp còn nhỏ lẻ, thiếu ổn định. Chuỗi cung ứng cho các sản phẩm này chưa được tổ chức bài bản, dẫn đến chi phí logistics cao và giảm tính cạnh tranh của sản phẩm.

Thứ sáu, về hạ tầng kỹ thuật, cơ sở hạ tầng phục vụ thu gom, phân loại và xử lý chất thải nông nghiệp còn thiếu và yếu. Nhiều địa phương chưa có hệ thống xử lý chất thải tập trung, thiếu các trung tâm công nghệ và dịch vụ hỗ trợ phát triển KTTH.

4. Giải pháp thúc đẩy phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại Việt Nam hiện nay

Để phát triển hiệu quả kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp tại Việt Nam, cần thực hiện đồng bộ nhiều nhóm giải pháp toàn diện.

Một là, về mặt thể chế và chính sách, việc hoàn thiện khung pháp lý đóng vai trò then chốt trong định hướng phát triển. Theo đề xuất của Viện Chiến lược Chính sách Nông nghiệp (năm 2023), cần ưu tiên xây dựng và ban hành Luật Kinh tế Tuần hoàn, trong đó dành riêng một chương quy định về KTTH trong nông nghiệp. Các cơ chế ưu đãi tài chính cần được cụ thể hóa, bao gồm miễn giảm thuế lên đến 50% cho doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ xử lý chất thải, hỗ trợ lãi suất với mức có thể lên đến 70% chi phí đầu tư ban đầu cho các mô hình điểm.

Hai là, về giải pháp công nghệ và hạ tầng kỹ thuật, cần tập trung vào phát triển ba nhóm công nghệ chính: công nghệ biogas cải tiến với hiệu suất chuyển hóa khí đạt trên 85%, công nghệ ủ phân compost tự động có khả năng xử lý 5-10 tấn nguyên liệu/ngày⁽²¹⁾ và hệ thống xử lý nước thải tuần hoàn cho các trang trại quy mô vừa và lớn. Việc xây dựng các trung tâm công nghệ KTTH tại mỗi vùng nông nghiệp trọng điểm là cần thiết để tạo điều kiện cho việc chuyển giao và nhân rộng các mô hình hiệu quả.

Ba là, phát triển nguồn nhân lực và nâng cao năng lực cần được chú trọng. Xây dựng các chương trình đào tạo tổng thể với mục tiêu đến năm 2025 có ít nhất 20% kỹ sư nông nghiệp được đào tạo chuyên sâu về KTTH. Đối với nông dân, việc đào tạo 500.000 người/năm sẽ được thực hiện thông qua mạng lưới khuyến nông và các trung tâm học tập cộng đồng⁽²²⁾. Đặc biệt quan trọng là việc xây dựng đội ngũ chuyên gia tư vấn KTTH tại mỗi địa phương để hỗ trợ kỹ thuật thường xuyên cho người dân.

Bốn là, về phát triển thị trường và chuỗi giá trị, cần xây dựng hệ thống chứng nhận “Nông sản Tuần hoàn” với các tiêu chuẩn rõ ràng và phát triển mạng lưới 1.000 điểm bán chuyên biệt vào năm 2025. Ngân sách 500 tỷ đồng/năm nên được đầu tư cho hoạt động xúc tiến thương mại, tập trung vào việc xây dựng thương hiệu và nâng cao nhận thức của người tiêu dùng⁽²³⁾.

Năm là, tuyên truyền, truyền thông về KTTH trong nông nghiệp. Cần triển khai chiến lược truyền thông đa kênh, tập trung vào ba nhóm thông điệp chính: lợi ích kinh tế, lợi ích môi trường và chia sẻ mô hình thành công. Đối với nông dân, ưu tiên các hình thức truyền thông trực tiếp như hội thảo đầu bờ và tham quan mô hình điểm. Với doanh nghiệp, tổ chức các diễn đàn chuyên đề và hội nghị xúc tiến đầu tư. Đặc biệt, cần chú trọng phát triển các kênh truyền thông số như ứng dụng di động về KTTH trong nông nghiệp, với mục tiêu đạt 1 triệu người dùng vào năm 2025.

Sáu là, về hợp tác quốc tế, Việt Nam cần tích cực thu hút vốn ODA cho các dự án chuyển giao công nghệ cao. Đặc biệt quan trọng là việc hợp tác với các nước tiên tiến như Hà Lan trong công nghệ nhà kính tuần hoàn, Israel trong công nghệ tưới tiết kiệm nước, và Đan Mạch trong xử lý chất thải chăn nuôi.

Bảy là, về giải pháp tài chính, việc thành lập Quỹ Phát triển KTTH trong nông nghiệp với quy mô 10.000 tỷ đồng như đề xuất của Ngân hàng Nhà nước (năm 2023) sẽ là nguồn vốn quan trọng. Quỹ này sẽ cung cấp các khoản vay ưu đãi với lãi suất thấp hơn 30-50% so với thị trường, thời hạn vay linh hoạt 5-10 năm. Việc phát triển các sản phẩm tài chính xanh như trái phiếu xanh và bảo hiểm nông nghiệp sẽ góp phần đa dạng hóa nguồn vốn cho ngành.

5. Kết luận

Phát triển KTTH trong nông nghiệp là xu hướng tất yếu và giải pháp bền vững để giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường trong nông nghiệp tại Việt Nam. Việc chuyển đổi này đòi hỏi sự nỗ lực và phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan, từ cơ quan quản lý nhà nước đến doanh nghiệp và người nông dân.

Để thúc đẩy quá trình chuyển đổi này, cần có sự vào cuộc quyết liệt của Chính phủ trong việc hoàn thiện khung pháp lý, tăng ngân sách cho nghiên cứu phát triển và xây dựng cơ chế khuyến khích phù hợp. Doanh nghiệp cần chủ động đầu tư vào công nghệ xanh, phát triển chuỗi giá trị tuần hoàn và tăng cường liên kết với nông dân. Về phía nông dân, cần có sự thay đổi trong tư duy sản xuất, tích cực học hỏi kỹ thuật mới và tham gia các mô hình liên kết để nâng cao hiệu quả sản xuất và bảo vệ môi trường.

_________________

Ngày nhận bài: 26-12-2024; Ngày bình duyệt: 28-12-2024; Ngày duyệt đăng: 30-12-2024.

Email tác giả: phamtuyenajc@gmail.com

(1), (9), (22) Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn: Báo cáo tổng kết ngành nông nghiệp năm 2023.

(2) Ellen MacArthur Foundation: The circular economy in agriculture: From concept to practice, 2021.

(3), (5) Tổ chức Nông lương Liên hợp quốc - FAO: Báo cáo về tình hình sử dụng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật tại Việt Nam, năm 2023.

(4) Bộ Tài nguyên và Môi trường: Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia năm 2023.

(6), (18), (21) Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam: Nghiên cứu đánh giá hiện trạng ô nhiễm đất nông nghiệp tại Việt Nam, năm 2023.

(7) Viện Thú y: Báo cáo nghiên cứu về tình trạng kháng kháng sinh trong chăn nuôi tại Việt Nam, năm 2023.

(8) Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam: Đánh giá chất lượng nguồn nước tại các vùng nông nghiệp trọng điểm, năm 2023.

(10) Viện Chiến lược Chính sách Nông nghiệp: Đề xuất giải pháp phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp, năm 2023.

(11) Trung tâm Khuyến nông quốc gia: Báo cáo kết quả các mô hình kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp, năm 2023.

(12) Theo Viện Nghiên cứu thị trường và thể chế nông nghiệp, năm 2023.

(13) Theo Tổng cục thống kê, năm 2023

(14) Bộ Kế hoạch và Đầu tư: Báo cáo tổng hợp dự án ODA trong lĩnh vực nông nghiệp, năm 2023.

(15) Viện Môi trường Nông nghiệp: Khảo sát nhận thức về kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp, năm 2023.

(16) Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam, năm 2023

(17) Ngân hàng Thế giới: Báo cáo đánh giá môi trường nông nghiệp Việt Nam, năm 2023.

(19) Viện Chiến lược chính sách tài nguyên và môi trường, năm 2023.

(20), (23) Viện Nghiên cứu thị trường Viện Nghiên cứu thị trường nông sản: Báo cáo thị trường nông sản tuần hoàn tại Việt Nam, năm 2023.