Định hướng phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc

TS VŨ TRƯỜNG GIANG
ThS TRỊNH THỊ THÚY
Học viện Chính trị khu vực I

1. Mở đầu

Gia đình là một thiết chế xã hội - văn hóa đặc biệt, mang tính ổn định và bền vững, nhưng cũng hết sức linh hoạt. Gia đình không chỉ là nơi bảo tồn nòi giống, duy trì sự tồn tại của nhân loại, mà còn là môi trường giáo dục, môi trường văn hoá tốt nhất cho mỗi cá nhân trưởng thành; đó cũng là nơi cung cấp lực lượng lao động, tái sản xuất sức lao động cho xã hội. Gia đình vận động, thích nghi với sự thay đổi của xã hội. Những biến đổi của gia đình qua các giai đoạn phát triển của xã hội luôn đòi hỏi phải có định hướng giá trị phù hợp để gia đình vừa có thể thu nhận xu hướng tiến bộ xã hội, không bị chia cắt với những chuẩn mực giá trị truyền thống. Giữ gìn, vun đắp hệ giá trị gia đình Việt Nam có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, góp phần hình thành những con người có bản lĩnh và trí tuệ trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, phát huy giá trị của quốc gia, dân tộc.

2. Nội dung

2.1. Gia đình và hệ giá trị gia đình Việt Nam

Gia đình là một thuật ngữ quen thuộc trong cuộc sống thường ngày, được nhìn nhận như một nhóm xã hội đặc thù với đầy đủ những yếu tố tâm sinh lý, văn hóa, kinh tế, xã hội... Gia đình lại luôn biến đổi cùng với biến đổi xã hội và do đó chịu tác động tích cực và cả tiêu cực từ chính môi trường này. Theo quy định của pháp luật Việt Nam: “Gia đình là tập hợp những người gắn bó với nhau do hôn nhân, quan hệ huyết thống hoặc quan hệ nuôi dưỡng, làm phát sinh các quyền và nghĩa vụ giữa họ với nhau”⁽¹⁾.

Đúc kết về hệ giá trị gia đình Việt Nam, Đảng ta khẳng định: “Trải qua nhiều thế hệ, gia đình việt Nam được hình thành và phát triển với những chuẩn mực giá trị tốt đẹp góp phần xây dựng bản sắc văn học dân tộc. Những giá trị truyền thống quý báu như lòng yêu nước, yêu quê hương, yêu thương đùm bọc lẫn nhau, thuỷ chung, hiếu nghĩa, hiếu học, cần cù và sáng tạo trong lao động, bất khuất, kiên cường vượt qua mọi khó khăn, thử thách đã được gia đình Việt Nam gìn giữ, vun đắp và phát huy trong suốt quá trình lịch sử dựng nước và giữ nước. Qua nhiều thời kỳ phát triển, cấu trúc và quan hệ trong gia đình Việt Nam có những thay đổi, nhưng chức năng cơ bản của gia đình vẫn tồn tại và gia đình vẫn là một nhân tố quan trọng, không thể thiếu trong sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước”⁽²⁾.

Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) nhấn mạnh: “Xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, thật sự là tế bào lành mạnh của xã hội, là môi trường quan trọng, trực tiếp giáo dục nếp sống và hình thành nhân cách”⁽³⁾. Đại hội XII của Đảng tiếp tục khẳng định: “Thực hiện chiến lược phát triển gia đình Việt Nam. Phát huy giá trị truyền thống tốt đẹp, xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, văn minh”⁽⁴⁾.

Việc phát triển văn hóa và xây dựng con người Việt Nam đã đạt được những thành tựu quan trọng, tuy nhiên vẫn còn một số hạn chế, yếu kém nhất định. Việc xây dựng hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị chuẩn mực của con người Việt Nam chưa đạt được như mục tiêu đề ra. Chính vì vậy, Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh: “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới… Thực hiện các chuẩn mực văn hóa gia đình Việt Nam ấm no, hạnh phúc, tiến bộ và văn minh. Đề cao vai trò của gia đình trong nuôi dưỡng, giáo dục thế hệ trẻ”⁽⁵⁾. Đây là một định hướng cho việc thể chế hóa xây dựng gia đình trở thành hạt nhân lưu giữ và phát huy các giá trị văn hóa, là môi trường hình thành nhân cách con người Việt Nam.

Chỉ thị số 06-CT/TW ngày 24 - 6 - 2021 của Ban Bí thư về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác xây dựng gia đình trong tình hình mới” khẳng định: “Gia đình là tế bào của xã hội, nơi duy trì nòi giống, môi trường lưu giữ, giáo dục, trao truyền các giá trị văn hóa dân tộc cho các thành viên trong gia đình. Xây dựng gia đình hạnh phúc chính là tạo nền tảng để xây dựng xã hội hạnh phúc, là vấn đề hết sức hệ trọng của dân tộc ta. Công tác xây dựng gia đình vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển bền vững đất nước” ⁽⁶⁾. Dự thảo các văn kiện trình Đại hội XIV của Đảng nhấn mạnh đến yêu cầu kết hợp các hệ giá trị: “xây dựng và thực hiện đồng bộ hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị gia đình và chuẩn mực con người Việt Nam, đáp ứng yêu cầu phát triển trong giai đoạn mới”⁽⁷⁾.

2.2. Đặc điểm gia đình Việt Nam truyền thống

Ở Việt Nam, gia đình mang những đặc điểm của truyền thống lịch sử, tính đa dạng của tộc người, không gian sinh tồn, giao thoa văn hóa, tác động của tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục tập quán… Xét về quy mô, cấu trúc gia đình truyền thống Việt Nam thường là gia đình đa thế hệ, tức là có nhiều thế hệ cùng chung sống dưới một mái nhà. Đó có thể là 3 thế hệ: ông bà, cha mẹ và con cháu hay còn gọi là “tam đại đồng đường”, cũng có trường hợp có 4 thế hệ là “tứ đại đồng đường”, hay cá biệt có 5 thế hệ là “ngũ đại đồng đường”. Xét về giới, gia đình phụ hệ là hệ thống xã hội mà dòng dõi, thừa kế và quyền lực được tính theo dòng cha. Người đàn ông - chủ gia đình là người chịu trách nhiệm về mọi người trong nhà với làng, với nước, thờ cúng tổ tiên… Gia tộc nào tiếp nối và phát triển được hay không là phụ thuộc vào việc có sinh được con trai hay không và có nhiều hay ít. Vì vậy, người đàn ông chủ gia đình nào cũng mong sinh được nhiều con trai để phát triển gia tộc mình, chi họ và dòng họ mình và nhất là không để tuyệt tự. Gia đình mẫu hệ là hệ thống xã hội mà dòng dõi, thừa kế và quyền lực được tính theo dòng mẹ. Phụ nữ đóng vai trò chủ gia đình và chức vị này sẽ được truyền cho cô con gái út. Người con gái út là người có quyền thờ cha mẹ, tổ tiên. Quyền của phụ nữ còn được thể hiện trên nhiều lĩnh vực khác của sinh hoạt gia đình. Chỉ phụ nữ mới có quyền thừa kế nối dõi dòng họ, khi sinh con gái, gia đình mới có thể phát triển… Xét về loại hình, trong đó có các giá trị về kinh tế - vật chất và thể chất (như nhà ở, việc làm, sức khỏe…); có các giá trị trong quan hệ xã hội giữa người và người (như thủy chung, thuận hòa, quan hệ họ hàng, láng giềng tốt…); lại có cả các giá trị về tinh thần, tâm linh, tín ngưỡng (như hiếu kính với tổ tiên, tự do tín ngưỡng, ăn ở hiền lành để phúc cho con cháu…). Xét về mặt lịch sử, hệ giá trị gia đình Việt Nam bao gồm các giá trị cội nguồn (trai gái đầy đủ, ông bà cha mẹ sống cùng con cháu…), các giá trị ảnh hưởng của Nho giáo (tôn trọng lễ giáo, có con trai nối dõi…), các giá trị của thời kỳ hiện đại (đủ tiện nghi sinh hoạt, bình đẳng nam nữ, bình đẳng giữa các thế hệ…), thậm chí có cả các giá trị của thời kỳ hậu hiện đại (có việc làm theo sở thích, cởi mở đón nhận cái mới, có điều kiện nghỉ ngơi, thư giãn…). Hệ giá trị gia đình Việt Nam được thể hiện một cách đa dạng, phong phú nên có khả năng linh hoạt, dễ thích ứng với hoàn cảnh mới.

2.3. Định hướng phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam

Hiện nay, về cơ bản, gia đình Việt Nam vẫn giữ được những nét đặc trưng riêng, những giá trị tốt đẹp của văn hóa gia đình truyền thống, vẫn được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, tạo sợi dây liên kết bền chặt gắn kết các thành viên, thế hệ, khiến cho hệ giá trị gia đình truyền thống không bị đứt đoạn mà luôn có sự tiếp nối thường xuyên, liên tục, không ngừng kiến tạo, bổ sung những giá trị, chuẩn mực văn hóa mới. Đó là gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, văn minh. Bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng và những định hướng phát triển mới trong kỷ nguyên mới của dân tộc ta đang đặt ra những định hướng phát triển hệ giá trị của gia đình Việt Nam trong thời gian tới. Cụ thể:

Thứ nhất, hệ giá trị gia đình phải tạo nền tảng phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho đất nước

Cùng với nhà trường và xã hội, gia đình có vai trò quan trọng trong việc giáo dục con người. Bởi lẽ, mỗi con người, trước khi trở thành công dân, thành viên và nhân cách trong xã hội đều được sinh ra và trưởng thành từ chính gia đình của mình. Gia đình yên vui, hạnh phúc sẽ là nguồn nuôi dưỡng, giáo dục các thế hệ tương lai khỏe mạnh về thể chất, lành mạnh về tâm hồn, minh mẫn, sáng tạo trong trí tuệ... Gia đình với những chức năng xã hội đã góp phần vào việc phát triển kinh tế, văn hóa xã hội, duy trì ổn định chính trị, trật tự xã hội, tạo ra những chuẩn mực, giá trị đạo đức, phong tục, tập quán, truyền thống, bản sắc văn hóa của từng vùng, từng tộc người, cũng như của cả dân tộc. Gia đình là tế bào của xã hội nên các giá trị trong gia đình trở thành một mắt xích quan trọng trong mối quan hệ giữa con người với con người, con người với làng xóm, cộng đồng, đất nước. Như vậy, hệ giá trị của gia đình hiện nay còn được nhìn nhận qua việc thực hiện các chức năng của gia đình. Bên cạnh giáo dục nhà trường, giáo dục gia đình được đánh giá có vai trò quan trọng trong phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao.

Hiện nay, cùng với sự phát triển của các phương tiện thông tin đại chúng, mạng xã hội, hội nhập quốc tế sâu rộng đã tạo ra sự giao thoa văn hoá giữa các quốc gia, khu vực trên thế giới. Điều này làm nhanh quá trình xã hội hóa và quốc tế hóa, kéo theo những biến đổi và xã hội hoá các thành viên trong gia đình. Đây sẽ là điều kiện thuận lợi cho học tập suốt đời và xây dựng xã hội học tập trong xã hội hiện đại ở nước ta. Ở Việt Nam, gia đình vẫn đang thực hiện các chức năng cơ bản: Chức năng sinh sản (tái sản xuất ra con người): đó là việc sinh đẻ, tái sản xuất ra thế hệ sau vừa để đáp ứng nhu cầu xã hội vừa thỏa mãn nhu cầu của gia đình. Chức năng kinh tế: nhằm bảo đảm nhu cầu ăn, mặc, ở…của các thành viên trong gia đình. Mỗi gia đình giữ vai trò là một đơn vị kinh tế, tự sản xuất, cung cấp và phân phối sản phẩm cho xã hội. Chức năng giáo dục: gia đình không chỉ là nơi nuôi dưỡng và cung cấp vật chất cho các thành viên, mà còn có chức năng rất lớn trong việc giáo dục và hoàn thiện nhân cách của trẻ em, đào tạo ra những con người có ích cho xã hội. Chức năng thỏa mãn nhu cầu tâm lý, tình cảm: bảo đảm sự cân bằng tâm lý, thỏa mãn nhu cầu tình cảm cho các thành viên. Giúp cho các thành viên trong gia đình gắn kết với nhau nhằm đảm bảo sự bền vững của hôn nhân.

Thứ hai, hệ giá trị gia đình phải tạo nền tảng duy trì sự ổn định và phát triển của xã hội

Sự ổn định của gia đình có vai trò quan trọng không chỉ đối với sự phát triển của mỗi cá nhân và việc thực hiện các chức năng xã hội. Giá trị này không chỉ là nơi kết nối, gắn kết các thế hệ, giữ gìn, phát huy những chuẩn mực, giá trị, tinh hoa văn hoá dân tộc mà còn có vai trò duy trì sự ổn định, phát triển của xã hội. Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh: “Trong bối cảnh cách ly, giãn cách xã hội do ảnh hưởng của đại dịch Covid -19, đã nổi bật lên giá trị văn hóa, đạo đức xã hội, truyền thống gia đình tốt đẹp; nhiều gương người tốt, việc tốt được nhân rộng, phát huy”⁽⁸⁾.

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay, Việt Nam có khoảng 68 triệu người sử dụng internet, hàng chục triệu người có tài khoản Facebook với thời lượng tương tác trên không gian mạng lớn, năng lực ngoại ngữ của giới trẻ được cải thiện⁽⁹⁾. Đây là những điều kiện thuận lợi trong việc mở rộng giao lưu, học tập những tinh hoa văn hóa nhân loại, nghiên cứu, vận dụng và tiếp thu những giá trị thuộc về đời sống văn hóa gia đình của các nước trong khu vực và thế giới, những kinh nghiệm, tri thức và bài học lịch sử của nhân loại được đăng tải, chia sẻ và tiếp nhận rộng rãi; những nét đẹp trong văn hóa ứng xử của các mô hình gia đình thuộc các cộng đồng, tộc người, tôn giáo trong khu vực và quốc tế được giới thiệu, lan tỏa; cùng với đó là những giá trị văn hóa mới xuất hiện, kiến tạo... Đó là lượng tri thức phong phú, đồ sộ mà mỗi thành viên trong gia đình người Việt có thể tiếp cận để vận dụng, soi chiếu vào hệ giá trị gia đình Việt Nam truyền thống, qua đó thấy được những nét tương đồng và khác biệt, những giá trị độc đáo, đặc trưng của truyền thống gia đình cần được tinh lọc; những yếu tố lạc hậu cần được nhận diện để loại trừ và đặc biệt là biết chọn lọc giá trị tinh hoa để phát triển.

Thứ ba, hệ giá trị gia đình phải tạo nền tảng để bảo tồn, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, khơi dậy khát vọng sáng tạo, xây dựng, phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc

Gia đình là một thiết chế xã hội quan trọng, là nơi bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, là nơi lưu giữ và trao truyền giá trị văn hóa tộc người. Với cái nôi gia đình, các giá trị văn hóa truyền thống gia đình được trao truyền, thẩm thấu một cách tự nhiên. Hiện nay, phần lớn các dân tộc ở Việt Nam đã phát huy được vai trò của thiết chế gia đình trong việc lưu truyền những nét văn hóa tốt đẹp của tộc người và trao truyền cho các thế hệ con cháu.

Các giá trị tiến bộ của gia đình hiện đại được tiếp nhận và sàng lọc, hình thành dựa trên chính nền tảng giá trị truyền thống gia đình, nhưng đồng thời cũng phải bảo đảm không xung đột với giá trị truyền thống. Chính thông qua việc tổ chức cuộc sống hiện đại có nền nếp theo gia phong, gia đạo; dạy dỗ, ứng xử, giao tiếp giữa cha mẹ và con cái, giữa các thành viên gia đình, các thế hệ đi trước truyền thụ, bồi đắp những giá trị văn hóa truyền thống tộc người, góp phần tạo nên nhân cách văn hóa mang dấu ấn, cốt cách, bản lĩnh, trí tuệ và tâm hồn của thế hệ trẻ ngày nay. Đây cũng chính là định hướng giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống và tiếp nhận giá trị gia đình hiện đại một cách bền vững.

3. Kết luận

Gia đình Việt Nam từ truyền thống đến hiện đại có nhiều biến đổi. Sự biến đổi đó là do ảnh hưởng của nhiều yếu tố, cả bên ngoài lẫn bên trong. Có thể thấy sự thay đổi rõ nhất là thay đổi về cơ cấu gia đình, bao gồm quy mô gia đình và các quan hệ xã hội trong và ngoài gia đình. Hệ giá trị gia đình gắn chặt với các chức năng, sứ mệnh của gia đình; là nơi duy trì nòi giống, huyết thống; là môi trường giáo dục đầu tiên của mỗi người; nơi bồi đắp tình cảm, tư tưởng, trao truyền tri thức, kinh nghiệm, truyền thống văn hóa; nơi gắn kết giữa các thành viên, các thế hệ với nhau.

Đảng và Nhà nước Việt Nam luôn khẳng định gia đình là một trong những nhân tố quan trọng của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Các giá trị gia đình có vị trí, vai trò quan trọng tạo ra sự êm ấm, hạnh phúc của gia đình, là tế bào lành mạnh để phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội và góp phần hình thành nên truyền thống của dân tộc, hình thành nên nền văn hóa đậm đà bản sắc của dân tộc Việt Nam. Gia đình là một trong những nhân tố quan trọng quyết định sự phát triển bền vững của đất nước, vì vậy đầu tư cho gia đình, cũng là đầu tư cho phát triển bền vững trong kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc.

_________________

Ngày nhận bài: 28-4-2025; Ngày bình duyệt: 16-5-2025; Ngày duyệt đăng: 17-7-2025.

Email tác giả: giangnhanhoc@yahoo.com.vn

(1) Điều 3, khoản 2, Luật hôn nhân và gia đình năm 2014.

(2) ĐCSVN: Chỉ thị số 49-CT/TW ngày 21 - 02 - 2005 của Ban Bí thư về xây dựng gia đình trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

(3) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr. 77.

(4) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2016, tr. 128.

(5) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, t.I, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.143 - 144.

(6) ĐCSVN: Chỉ thị số 06-CT/TW ngày 24 - 6 - 2021 của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác xây dựng gia đình trong tình hình mới.

(7) ĐCSVN: Dự thảo các văn kiện trình Đại hội XIV của Đảng. Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, tr.21.

(8) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, t.II, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, tr.48.

(9) Chính phủ: Báo cáo số 555/BC-CP ngày 19 - 10 - 2020 về tình hình thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội năm 2020 và 5 năm 2016 - 2020; dự kiến kế hoạch năm 2021 và phương hướng, nhiệm vụ 5 năm 2021 - 2025.