Đột phá thể chế, tạo động lực để Việt Nam phát triển trong kỷ nguyên mới

ThS LÊ QUỐC
Viện Lãnh đạo học và Hành chính công,
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

1. Mở đầu

Trong gần 40 năm đổi mới, Việt Nam đã đạt được những bước phát triển có ý nghĩa lịch sử, gặt hái được nhiều thành tựu to lớn về mọi mặt: kinh tế, chính trị, xã hội, quốc phòng, an ninh. Việt Nam chuyển từ một đất nước nghèo nàn, lạc hậu thành nước đang phát triển, thu nhập trung bình, GDP đạt 476,3 tỷ USD, đứng thứ 33 trên thế giới, GDP bình quân đầu người đạt 4.700 USD/người vào năm 2024. Tỷ lệ hộ nghèo giảm xuống đáng kể từ 56% năm 1993 xuống 4,06% hộ nghèo đa chiều năm 2024⁽¹⁾. Tiềm năng và vị thế trên trường quốc tế tăng lên. Tuy nhiên, nếu so sánh với tốc độ phát triển kinh tế ở một số nước và so với yêu cầu thì sự phát triển kinh tế của Việt Nam còn chậm. Do đó, trong những năm tới, Việt Nam cần có những cải cách, đổi mới mạnh mẽ, nhất là trong xây dựng thể chế để thúc đẩy phát triển, vượt qua bẫy thu nhập trung bình, trở thành quốc gia giàu mạnh.

2. Nội dung

2.1. Thực trạng xây dựng và hoàn thiện thể chế

Trong quá trình đổi mới đất nước, thể chế của Việt Nam đã từng bước được hoàn thiện. Xây dựng và hoàn thiện thể chế là một trong những yếu tố quyết định tạo nên những thành tựu to lớn trong phát triển đất nước. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân như chậm đổi mới tư duy, bảo thủ, giáo điều nên thể chế trong nhiều lĩnh vực cụ thể chưa đáp ứng yêu cầu; thiếu đồng bộ giữa các thể chế phát triển và vận hành chính trị, kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh; thiếu thể chế để minh bạch về địa vị, vai trò, trách nhiệm, quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể trong nền kinh tế.

Mặc dù đã có những đổi mới quan trọng trong nhận thức về xây dựng và hoàn thiện thể chế nói chung, thể thể chế kinh tế nói riêng, song đến nay vẫn còn nhiều bất cập. Do thiếu đồng bộ giữa các thể chế, như: thể chế công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước chưa được cụ thể; thể chế phát triển các doanh nghiệp công nghiệp của người Việt Nam chậm được ban hành… nên mục tiêu đưa Việt Nam cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại vẫn còn xa. Môi trường đầu tư kinh doanh chưa thông thoáng. Nhiều doanh nghiệp nhà nước chậm đổi mới và cơ cấu lại. Doanh nghiệp tư nhân tuy đã tăng về số lượng, nhưng phần lớn là các doanh nghiệp có quy mô nhỏ, trình độ công nghệ lạc hậu, năng lực tài chính thấp và quản trị yếu. Nhiều rào cản vẫn còn tồn tại đã làm sai lệch đường lối và chiến lược phát triển đất nước. Mô hình phát triển kinh tế, xã hội, mô hình nhà nước và bộ máy hành chính chưa rõ nét. Khung pháp lý và luật pháp còn chồng chéo v.v..

Nguyên nhân chủ quan có tính chất bao trùm là do tư duy trong xây dựng và hoàn thiện thể chế. Nhiều quan điểm, chủ trương chưa được làm rõ, dẫn đến sự không thống nhất trong nhận thức, thiếu dứt khoát và nhất quán trong hoạch định chính sách và trong chỉ đạo, điều hành thực tiễn. Thể chế kinh tế chậm được đổi mới, có nhiều rào cản và thói quen cũ, đặc biệt vẫn tồn tại tư duy bao cấp làm cản trở sự phát triển của nền kinh tế.

Tư duy cũ, thói quen cũ chậm được loại bỏ, chậm được thay thế bằng tư duy mới năng động và linh hoạt hơn đã đưa đến nhiều hệ lụy, yếu kém trong giải quyết các vấn đề thực tiễn của cuộc sống. Sự thiếu rõ ràng trong quan điểm, chính sách kinh tế dẫn đến những bất cập trong xử lý mối quan hệ giữa thể chế kinh tế và thể chế chính trị, giữa yêu cầu hoàn thiện thể chế kinh tế với đáp ứng yêu cầu ổn định và phát triển bền vững chế độ chính trị.

2.2. Giải pháp đột phá thể chế

Để Việt Nam phát triển nhanh trong kỷ nguyên mới, cần tiến hành đồng bộ các giải pháp đổi mới thể chế.

Một là, đổi mới thể chế tạo động lực chính trị theo tinh thần hiện đại, hiệu quả

Trong xây dựng thể chế chính trị, cần tạo điều kiện thuận lợi để nắm bắt nhanh xu thế phát triển của thế giới và nhìn nhận rõ những đòi hỏi từ thực tiễn đất nước, trên cơ sở đó Đảng đưa ra những chủ trương, đường lối và chiến lược phát triển đất nước đáp ứng yêu cầu của thực tiễn. Qua đó, hoàn thiện năng lực lãnh đạo, cầm quyền của Đảng.

Đổi mới cơ chế lựa chọn và đề bạt cán bộ, bảo đảm người có tài, có tầm, có đức được trọng dụng, người suy thoái, tham nhũng, kém năng lực phải bị thanh lọc.

Hoàn thiện thể chế chính trị nhằm bảo đảm tự do, dân chủ thực sự trong Đảng và trong nhân dân, lấy đó làm cơ sở để huy động sức mạnh toàn dân tộc vào xây dựng và phát triển đất nước, khơi dậy tinh thần yêu nước, ý chí tự cường, thi đua vượt khó, đổi mới, sáng tạo, làm giàu cho từng cá nhân và cho đất nước.

Bảo đảm Nhà nước hoạt động hiệu lực, hiệu quả trên nền tảng kiến tạo, hỗ trợ cho người dân và doanh nghiệp phát triển. Nhà nước không can thiệp trực tiếp vào các hoạt động kinh tế mà làm tốt vai trò định hướng bằng các công cụ kinh tế phù hợp và kiểm tra, giám sát.

Xây dựng nền hành chính công khai, minh bạch, rõ ràng trên cơ sở số hóa. Đơn giản, gọn nhẹ các cơ quan hành chính; giảm số lượng các tổ chức chính trị - xã hội - nghề nghiệp hoạt động dựa vào ngân sách nhà nước. Thực hiện cơ chế khoán công việc để giảm chi phí.

Hai là, thể chế tạo động lực trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Trong xây dựng thể chế, cần nhanh chóng tháo gỡ các điểm nghẽn, nút thắt, giải quyết tốt các mâu thuẫn trong hệ thống pháp luật, trong cơ chế, chính sách. Xóa bỏ những rào cản, khơi dậy tiềm năng và động lực phát triển cho mọi thành phần kinh tế, đặc biệt là kinh tế tư nhân. Hoàn thiện luật pháp về quyền sở hữu, bảo vệ quyền tài sản của người dân một cách vững chắc, minh bạch và hiệu quả.

Hoàn thiện nhanh thể chế kinh tế. Hoàn thiện đồng bộ pháp luật, cơ chế, chính sách mới theo tinh thần dứt khoát loại bỏ các thể chế, cơ chế chính sách nửa vời, lạc hậu, cản trở sự phát triển của nền kinh tế.

Thúc đẩy mạnh mẽ cạnh tranh bình đẳng giữa các chủ thể kinh tế, trên cơ sở loại bỏ các rào cản gia nhập thị trường, chống độc quyền và tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh cho mọi thành phần kinh tế. Không phân biệt đối xử giữa các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác nhau.

Tạo điều kiện để doanh nghiệp tư nhân bứt phá, sớm trở thành các doanh nghiệp lớn và vươn tầm quốc tế. Giao cho một số doanh nghiệp tư nhân đảm nhận thực hiện các công trình lớn, tầm vóc quốc gia. Có cơ chế thông thoáng và hỗ trợ các doanh nghiệp công nghiệp, công nghiệp phụ trợ, công nghệ cao đáp ứng yêu cầu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Khuyến khích các doanh nghiệp tư nhân tham gia sản xuất, chế tạo các sản phẩm phục vụ quốc phòng, an ninh phục vụ cho sử dụng trong nước và xuất khẩu…

Hoàn thiện luật pháp và cơ chế chính sách theo hướng đồng bộ, không phân biệt các thủ thể kinh tế thuộc các thành phần kinh tế khác nhau trên cơ sở ban hành luật, cơ chế, chính sách áp dụng chung cho tất cả các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế, với tinh thần được thụ hưởng môi trường đầu tư kinh doanh thống nhất, thông thoáng, được hoạt động trong một sân chơi bình đẳng và được pháp luật bảo vệ quyền lợi, quyền tài sản như nhau. Xây dựng thể chế kết nối giữa các thành phần kinh tế bảo đảm các chủ thể này trở thành một thực thể hữu cơ, gắn kết, thúc đẩy nhau cùng nhau phát triển.

Đổi mới và hoàn thiện sớm các loại thị trường còn kém phát triển, như: thị trường chứng khoán, thị trường bất động sản, thị trường khoa học, công nghệ, thị trường văn hóa… để khơi dậy và huy động nhiều nguồn lực, tiềm lực cho phát triển kinh tế. Các sản phẩm trên những thị trường này phải trở thành hàng hóa có giá trị kinh tế cao và có khả năng tạo lập nên nguồn tài chính lớn, chiếm tỷ trọng ngày càng cao trong GDP.

Giải quyết tốt mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội theo nguyên tắc Nhà nước kiến tạo, hỗ trợ, tạo điều kiện thuận lợi để thị trường phát triển và có sự giám sát hỗ trợ phát triển của xã hội. Nhà nước kiến tạo, thị trường được tự do phát triển và tham gia tích cực vào giải quyết các vấn đề xã hội. Phân định rõ vị trí, vai trò, chức năng và quyền hạn của Nhà nước - thị trường và xã hội, tạo điều kiện thuận lợi để các chủ thể này tác động qua lại, hỗ trợ nhau cùng phát triển. Loại sự can thiệp của Nhà nước, cơ quan công quyền các cấp vào hoạt động của thị trường, xóa bỏ triệt để các loại “giấy phép con” của các bộ, ngành và địa phương, tạo môi trường thuận lợi, thông thoáng nhất cho các chủ thể kinh tế hoạt động sản xuất, kinh doanh.

Thể chế sở hữu, sở hữu trí tuệ và đất đai cần được đổi mới và hoàn thiện theo hướng bền vững, minh bạch, công khai. Hoàn thiện thể chế giải quyết các tranh chấp, bất đồng về tài sản và quyền lợi của người dân và doanh nghiệp trên nguyên tắc bình đẳng, tuân thủ pháp luật và thông lệ quốc tế. Không cho phép bất cứ cá nhân, cơ quan, tổ chức nào nhân danh Nhà nước xâm hại bất hợp pháp quyền tài sản chính đáng của người dân và doanh nghiệp.

Hoàn thiện nhanh thể chế đẩy mạnh quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Sớm có thể chế đưa khoa học, công nghệ, chuyển đổi số vào phát triển các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế. Tạo mọi điều kiện để các doanh nghiệp công nghiệp ứng dụng mạnh mẽ khoa học, công nghệ, chuyển đổi số vào sản xuất, kinh doanh. Hoàn thiện thể chế để đón nhận nhanh các phương thức, mô hình sản xuất kinh doanh mới, vượt trội vào nền kinh tế Việt Nam.

Ba là, thể chế tạo động lực quản trị nhà nước và phòng chống tham nhũng

Các thể chế, cơ chế chính sách được đề ra phải theo nguyên tắc đơn giản nhất thủ tục hành chính và dựa trên ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số. Xây dựng một nền hành chính công trực tuyến, tường minh và bảo đảm mọi cơ quan, chủ thể kinh tế đều có trách nhiệm giải trình rõ ràng, minh bạch. Cơ quan công quyền cần có năng lực thực thi thể chế một cách hiệu quả nhất, thượng tôn pháp luật, nghiêm minh, nói đi đôi với làm, vì lợi ích quốc gia, dân tộc và nhân dân là trên hết.

Tăng cường minh bạch, công khai thông tin về quy hoạch, chính sách, ngân sách và các dự án đầu tư công, bảo đảm mọi chủ thể kinh tế đều có thể tiếp cận thông tin và có điều kiện để tham gia vào thực hiện các dự án của đất nước.

Đẩy mạnh hoàn thiện thể chế kiểm soát phòng chống tham nhũng đi cùng với xử lý nghiêm các hành vi tham nhũng, tha hóa.

Bốn là, thể chế tạo động lực đầu tư vào nguồn nhân lực chất lượng cao và khoa học công nghệ

Có thể chế khuyến khích đầu tư phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, đào tạo nguồn nhân lực nghiên cứu và phát triển nguồn nhân lực khoa học - công nghệ. Đầu tư phát triển các trung tâm nghiên cứu phát triển (R&D) tiên phong nghiên cứu công nghệ hiện đại, mũi nhọn, đặc biệt là công nghệ bán dẫn, công nghệ số. Hoàn thiện nhanh thể chế để thành tựu khoa học công nghệ hiện đại, công nghệ số nhanh chóng được ứng dụng vào quá trình sản xuất, kinh doanh của các doanh nghiệp. Đẩy mạnh thương mại hóa nhanh các sản phẩm khoa học, công nghệ trên thị trường, bảo đảm hài hòa lợi ích để các sản phẩm khoa học, công nghệ có đóng góp thiết thực vào sự phát triển kinh tế và bảo đảm tốt nhất sự phát triển đối với các nhà khoa học. Tiến hành cải cách giáo dục và đào tạo, nâng cao chất lượng giáo dục ở các cấp học, bậc học.

Xây dựng thể chế phù hợp để thu hút nhân tài trong nước và ngoài nước đến Việt Nam làm việc. Cụ thể, xây dựng các chính sách ưu đãi đặc biệt thông qua tạo lập môi trường làm việc thuận lợi với chế độ lương tương xứng tài năng trong các lĩnh vực công nghệ cao. Có cơ chế thu hút mạnh mẽ các chuyên gia đầu ngành trong lĩnh vực công nghệ cao, công nghệ số trên thế giới. Xây dựng thể chế khuyến khích, tạo điều kiện thuận lợi để các doanh nghiệp tư nhân đầu tư phát triển khoa học, công nghệ và thuê chuyên gia nước ngoài làm việc cho mình. Có cơ chế hài hòa lợi ích cho các nhà khoa học khi sản phẩm khoa học do họ tạo ra được thương mại hóa. Đề xuất các nhà khoa học được hưởng 50-60% giá trị sản phẩm khoa học sau thương mại hóa.

Mở rộng cơ chế cấp visa, cơ chế cư trú và cơ chế nhập quốc tịch nhằm tạo thuận lợi cho người nước ngoài có tài năng, có nguồn lực tài chính lớn tham gia đóng góp vào các lĩnh vực phát triển của Việt Nam. Tạo thuận lợi cơ chế cấp visa cho khách đến Việt Nam du lịch, tham quan và kinh doanh, như: cấp visa online, bỏ visa vô thời hạn hay cấp visa có thời hạn dài để có thể đi lại nhiều lần.

Năm là, thể chế tạo động lực môi trường pháp lý ổn định và dễ dàng

Nâng cao chất lượng, tính ổn định, nhất quán, đồng bộ và hiệu quả cao của pháp lý, đáp ứng tốt yêu cầu phát triển của nền kinh tế, bảo đảm hiện đại, hiệu quả theo chuẩn mực và thông lệ quốc tế. Quá trình xây dựng pháp luật phải có tầm nhìn xa, tiếp thu tinh hoa trí tuệ nhân loại, vận dụng sáng tạo vào thực tiễn Việt Nam. Loại bỏ sự khác biệt với luật pháp quốc tế. Tăng cường thực hiện một cách dân chủ, tham vấn rộng rãi ý kiến của người dân, doanh nghiệp, chuyên gia trong và ngoài nước khi xây dựng pháp luật.

Xây dựng thể chế bảo đảm thượng tôn pháp luật, bất kỳ cá nhân và doanh nghiệp nào cũng phải tuân thủ pháp luật, không thiên vị và dung túng. Xây dựng đội ngũ những người thực thi pháp luật liêm chính, có trình độ và đạo đức cao, bảo đảm nghiêm minh của pháp luật và công bằng trong giải quyết mọi vấn đề của đời sống xã hội.

Sáu là, thể chế tạo động lực chủ động hội nhập quốc tế ngày một sâu rộng

Hoàn thiện thể chế chủ động hội nhập quốc tế sâu rộng, thực chất và hiệu quả. Xây dựng thế chế để luôn sẵn sàng, chủ động điều chỉnh, ứng phó kịp thời trong hợp tác và hội nhập quốc tế một cách linh hoạt, mềm dẻo, có tầm nhìn dài hạn nhằm bảo vệ cao nhất lợi ích quốc gia, dân tộc.

Chủ động tham gia kiến tạo môi trường hòa bình, ổn định nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho Việt Nam phát triển, bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ. Có cơ chế, chính sách để các doanh nghiệp Việt Nam tham gia vào các chuỗi sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu, tham gia và thực thi một cách có hiệu quả các hiệp định thương mại tự do (FTA), mở rộng thị trường, thu hút đầu tư và nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế.

Đẩy mạnh cơ chế tham khảo, nghiên cứu, vận dụng sáng tạo kinh nghiệm và tinh hoa trí tuệ nhân loại vào phát triển đất nước Việt Nam ngày một hùng cường đi liền với nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia, phát triển mạnh cơ sở hạ tầng, logistics và các nền tảng nâng cao năng lực canh tranh và hiệu quả của nền kinh tế.

Bảy là, thể chế tạo động lực phát triển xã hội

Thay đổi nhanh thể chế văn hóa - xã hội theo hướng thị trường, phù hợp với yêu cầu phát triển của kỷ nguyên phát triển mới. Xây dựng thể chế phát triển các lĩnh vực văn hóa, phát triển công nghiệp văn hóa và xây dựng khát vọng làm giàu từ văn hóa của dân tộc.

Xác định con người là trung tâm, mọi hoạt động kinh tế - xã hội đều nhằm phục vụ con người, do đó cần tập trung nhiều hơn vào công tác đào tạo và chăm sóc sức khỏe nhân dân, coi đây là tôn chỉ, mục đích của xã hội. Thực hiện tốt việc miễn học phí cho học sinh, tiến tới miễn viện phí cho người dân, chăm lo đời sống cho người già… vừa là mục tiêu trước mắt, vừa là mục tiêu lâu dài của quá trình phát triển kinh tế - xã hội.

3. Kết luận

Hoàn thiện thể chế là một quá trình liên tục và nhiều khó khăn. Tuy nhiên, trước yêu cầu phát triển của đất nước: có nền công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao vào năm 2030 và là nước phát triển có thu nhập cao vào năm 2045, thì không thể tiến hành hoàn thiện thể chế một cách chậm rãi với tư duy thông thường, mà cần có tư duy đổi mới mạnh mẽ, có những thể chế đột phá so với các giai đoạn, thời kỳ trước đây. Trong quá trình đó, cần đặc biệt lưu ý đến chuẩn mực và thông lệ quốc tế, đẩy mạnh tiếp thu tinh hoa trí tuệ nhân loại và kinh nghiệm thành công của các nước phát triển đi trước, từ đó vận dụng sáng tạo vì mục tiêu phát triển đất nước.

_________________

Ngày nhận bài: 24-9-2025; Ngày bình duyệt: 01-11-2025; Ngày duyệt đăng: 23-11-2025.

Email: lequoc1991@gmail.com

(1) Tâm An, Nguyễn Lê, Trần Trung: “80 năm - Hành trình Việt Nam từ nước nghèo đến khát vọng thu nhập cao”, https://vietnamnet.vn, ngày 02-9-2025.