Chủ nghĩa Mác cũng như triết học Mác đã ảnh hưởng tới nhiều quan điểm tư tưởng triết học khác nhau. Ngay bản thân nhiều nhà tư tưởng phương Tây nổi tiếng như Jean Paul Sartre; Jacques Derrida; Martin Heidegger; Richard Rorty; Francis Fukuyama; Anthony Giddens cũng tự nhận mình là người mácxít.

Đánh giá về sức sống của chủ nghĩa Mác, nhà triết học hiện sinh người Pháp, Jean Paul Sartre cho rằng: “Chủ nghĩa Máckhông những không già nua đi, trái lại vẫn đang ở độ phát triển của tuổi thanh xuân. Do vậy, nó vẫn là triết học của thời đại chúng ta”(1). Cũng  đánh giá về tương lai của chủ nghĩa Mác, nhà triết học hậu hiện đại người Pháp là Derrida cho rằng: “Luôn luôn sẽ là một sai lầm, nếu không đọc đi đọc lại và tranh luận những tác phẩm của Mác... không có tương lai mà lại không có Mác. Nếu không có ký ức về Mác và không có di sản của Mác”(2).

Ở một khía cạnh khác, khi đánh giá về giá trị phương pháp luận của chủ nghĩa Mácnhư một định hướng cho cách nhìn về lịch sử xã hội, Martin Heidegger (1889 - 1976) nhà triết học hiện sinh người Đức cho rằng, chủ nghĩa Mác thâm nhập vào bản chất lịch sử mà sự thể hiện của nó ứng với những giai đoạn lịch sử khác nhau, đã cho thấy quan điểm lịch sử trong tư tưởng của chủ nghĩa Mác vượt trội hơn so với các quan điểm sử học khác(3).

Có thể thấy rằng, chủ nghĩa Mácvới hệ thống quan điểm chỉ ra động lực và khuynh hướng vận động của lịch sử cũng đã ảnh hưởng sâu sắc tới các quan điểm triết học chính trị của các học giả phương Tây. Trong số đó đáng chú ý có Anthony Giddens - nhà tư tưởng nổi tiếng người Anh, với những quan điểm triết học chính trị của mình được bắt nguồn từ quan điểm của chủ nghĩa duy vật lịch sử của Mác. Từ một ý nghĩa nhất định, có thể coi Anthony Giddens là một nhà mácxít phương Tây.  Anthony Giddens cho rằng, động lực của xã hội nằm trong tổng thể động lực của mỗi cá nhân con người được hợp nhất trong một tổ chức xã hội. Như vậy, theo Anthony Giddens xã hội là sự thống nhất giữa cái khách quan và cái chủ quan(4). Cũng đánh giá về tiến trình vận động của lịch sử theo quan điểm của Mác, Francis Fukuyama học giả người Mỹ gốc Nhật Bản, đã tự nhận mình là nhà mácxít với khẳng định: tôi tin vào tiến trình phổ biến của sự phát triển kinh tế và hiện đại hóa xã hội.

Về giá trị hiện thực của chủ nghĩa Mác, nhà triết học thực dụng mới người Mỹ, Richard Rorty thì nhấn mạnh: Tuyên ngôn Đảng Cộng sảncủa Mácvà Ăngghen thậm chí còn có sức lôi cuốn mạnh mẽ hơn cả kinh Tân ước, bởi vì nó có tính thế tục hơn so với kinh thánh. Do đó, chủ nghĩa Máccó sức cổ vũ to lớn con người phấn đấu xây dựng một xã hội lý tưởng bình đẳng hơn nữa(5).

Không chỉ đối với triết học, những giá trị của chủ nghĩa Mác, thậm chí cũng chiếm một vị trí nhất định trong lĩnh vực kinh tế học phương Tây. Chẳng hạn, ngay một số nhà kinh tế học đoạt giải thưởng Nobel kinh tế, trong đó có hai nhà kinh tế học người Mỹ có ảnh hưởng lớn là Paul Anthony Samuelson (1915-2009) và William D.Nordhaus cũng có những đánh giá cao những tư tưởng của chủ nghĩa Mác. Trong cuốn Kinh tế họccủa mình, mặc dù cả hai không tán thành với quan điểm về giá trị lao động, về lý luận giá trị thặng dư, về CNXH tất yếu thay thế CNTB..., song cả hai ông đều thừa nhận: “Trong số các nhà tư tưởng thế kỷ XIX, không có người nào có tầm ảnh hưởng tư tưởng to lớn hơn và sâu sắc hơn so với những tư tưởng của Mác”. Hai nhà kinh tế đạt giải thưởng Nobel này còn viết: “... Không giống như những học thuyết kinh tế mà chúng tôi đã khảo sát từ trước đó, lý luận của chủ nghĩa Mácvẫn có sức sống và sự ảnh hưởng mạnh mẽ tới tận ngày nay bởi vai trò quan trọng của nó”, và “Những tư tưởng kinh tế của Mácvà Ăngghen là một trong những cống hiến lâu dài trong lịch sử kinh tế học... Mácđã chỉ ra, ... Những cái thuộc về kiến trúc thượng tầng như tín ngưỡng, pháp luật và các hình thái ý thức xã hội đều phản ảnh điều kiện sinh hoạt vật chất và lợi ích vật chất của giai cấp. Trên thực tế, phương pháp kinh tế học của Máckhông mâu thuẫn với những tư tưởng kinh tế học chủ yếu đã có”(6). Tuy nhiên họ lại cho rằng, những tình huống lịch sử đã được diễn ra không theo như kịch bản của Mác, tức là đã không phát sinh như những dự báo trong tư tưởng của Mácđã nêu ra.

Song thực tiễn cho thấy, bản thân ở chính những nước tư bản phát triển ngày nay với những biểu hiện của nó như sự can dự và điều tiết vĩ mô của nhà nước vào nền kinh tế, hay cụ thể hơn như công nhân có cổ phần trong các xí nghiệp tư bản, rồi đến cả các vấn đề phúc lợi, bảo hiểm xã hội, mức độ tăng lên của công bằng xã hội; sự thu hẹp dần khoảng cách phát triển giữa nông thôn và thành thị, công nghiệp và nông nghiệp, lao động chân tay và trí óc, tất cả đều đã được Mác dự báo từ sớm.

Sau sự sụp đổ của CNXH ở Liên Xô và Đông Âu, mặc dù không ít học giả phương Tây thừa cơ phê phán chủ nghĩa Mác, nhưng cũng chính trong thực tiễn xã hội đó, người ta đã bình tĩnh hơn trong việc đánh giá lại những giá trị của chủ nghĩa Mác nói chung cũng như triết học Mác nói riêng.

Nhằm tìm lại những giá trị của chủ nghĩa Mác đối với sự phát triển của thế giới đương đại, từ năm 1995 đến năm 2010, chỉ tính ở Pháp đã có tới 6 kỳ Đại hội Mác quốc tế được tổ chức 3 năm một lần. Mỗi lần Đại hội có tới hàng trăm thậm chí hàng nghìn các học giả tới tham dự, trong đó không ít các học giả nổi tiếng thế giới.

Năm 1995, Đại hội Mác quốc tế lần thứ I được tổ chức tại Pari để kỷ niệm 100 năm Ăngghen qua đời. Đại hội có tới 1500 đại biểu tới tham dự. Với chủ đề Một trăm năm chủ nghĩa Mác -quay lại quá khứ, hướng về tương lai, Đại hội tập trung vào đánh giá những giá trị của chủ nghĩa Mác và ảnh hưởng của nó đến sự phát triển của thế giới đương đại. Năm 1998 tại Pari,diễn raĐại hội Mác quốc tế lần thứ II. Với chủ đề Phản đối chủ nghĩa tự do mới, Đại hội đã tập trung vào vấn đề ảnh hưởng của chủ nghĩa tự do mới đối với sự phát triển kinh tế, xã hội ở các nước Mỹ La tinh. Tiếp đến, năm 2001, Đại hội Mác quốc tế lần thứ III được tổ chức. Đại hội lần này có chủ đề Tư bản và Nhân loại,đã tập trung nghiên cứu chuyên sâu về vận mệnh của nhân loại, về sự biến đổi mới của chủ nghĩa tư bản và tiền đồ của CNXH. Năm 2004, Đại hội Mác quốc tế lần thứ IV được triệu tập,chủ đề lần này là Chiến tranh chủ nghĩa đế quốc và chiến tranh xã hội. Năm 2007, Đại hội Mác quốc tế lần thứ V được triệu tập và đã thu hút tới hơn 500 đại biểu tới dự(7). Đại hội nêu chủ đề Thay thế chủ nghĩa toàn cầu, chống chủ nghĩa tư bản -tìm kiếm sự lựa chọn một nền chính trị thế giới. Bên cạnh việc tập trung vào nghiên cứu thảo luận những vấn đề toàn cầu rộng lớn, Đại hội lần này đã đi sâu vào nghiên cứu,những vấn đề triết học Mác, cụ thể đi vào nghiên cứu các trường phái triết học Mác, đặc biệt làm rõ nội dung từ trường phái Frankfurt tới trường phái Hậu cấu trúc Pháp. Đáng chú ý nữa là Đại hội còn tổ chức Hội thảo chuyên đề về Di sản và hiện thực của chủ nghĩa Mác và Hội thảo về Lukacs. Tiếp sau, đến năm 2010, Đại hội Mác quốc tế lần thứ VI đã được tổ chức với chủ đề Khủng hoảng, phản kháng, không tưởng, với gần 1 nghìnhọc giả chia thành 100 cuộc hội thảo về các vấn đề toàn cầu hóa hiện nay.

Năm 1996, tại Mỹ đã có hơn 1.500 đại biểu tới dự Đại hội các nhà XHCNquốc tế. Cùng năm, tại Anh Hội thảo khoa học quốc tế chủ nghĩa Mác cũng thu hút 1500 đại biểu tới dự.

Năm 2000, tại Pháp, Hiệp hội những người mácxít đã tổ chức Hội thảo khoa học quốc tế chủ nghĩa Mác với quy mô lớn với chủ đề Toàn cầu hóa và giải phóng nhân loại. Nội dung hội thảo tập trung chủ yếu vào phân tích và tổng kết một loạt các vấn đề cốt yếu như: về chủ nghĩa xã hội thế kỷ XX; phân tích về chủ nghĩa tư bản; nội dung và địa vị của lao động xã hội hiện đại; chủ nghĩa tư bản siêu việt, nguồn gốc động lực và tiến trình biến đổi xã hội của nó; làm thế nào để thực hiện đúng đắn chế độ công hữu và chủ nghĩa quốc tế mới, v.v..  Hưởng ứng những vấn đề này, tờ Le Monde(Báo Thế giới)của Pháp, đã đưa tiêu đề Quay về Mácđể qua đó điểm lại những hoạt động liên quan đến việc nghiên cứu lại Mác.

Cùng năm 2000, tại Mỹ, Hội nghị thế giới về chủ nghĩa Mác đã được tổ chức tại Đại học California, Bang Massachusetts với chủ đề Phản tư chủ nghĩa Mác. Hơn 2nghìnhọc giả về chủ nghĩa Mác từ khắp nơi trên thế giới đã đến dự.  Hội nghị đã  tổ chức 3 phiên họp lớn. Hội nghị tập trung vào các chủ đề lớn như: vấn đề xã hội ngày nay; chủ nghĩa Mác và vấn đề CNXH; vấn đề phát triển chủ nghĩa Mác ở các nước XHCN. Những nghiên cứu này đã được trao đổi rộng rãi bởi các học giả quốc tế, và điều này đã cho thấy tầm cỡ ảnh hưởng của chủ nghĩa Mác, cũng như qua đó càng làm rõ diện mạo của chủ nghĩa Mác trong thế giới ngày nay. 

Như vậy, nhìn chungcác cuộc Hội thảo và Đại hội Mác thế giới trong những thập niên gầnđây cho thấy, các nghiên cứu chủ nghĩa Mác hiện đại trên thế giới trong những năm qua được khái quát với hai đặc điểm quan trọng:(1)nhấn mạnh những vấn đề hiện thực trên thế giới hiện nay, mà cụ thể là, vấn đề toàn cầu hóa, hiện đại, hậu hiện đại, những vấn đề về chủ nghĩa tư bản, các vấn đề về CNXH. Xung quanh các vấn đề này, các học giả cũng đã nêu ra những vấn đề về giai cấp, quốc gia, dân tộc, hậu thực dân, chủ nghĩa tự do mới, vấn đề nữ quyền và các vấn đề khác; (2)chủ nghĩa Mác phương Tây trên thế giới hiện đang hướng đến nghiên cứu chủ nghĩa Mác về lý thuyết kinh tế, đưa ra những đánh giá về chủ nghĩa tư bản, cũng như đưa ra các giải pháp nhằm giải quyết các vấn đề mang tính toàn cầu có liên quan đến thực tiễn trong các vấn đề của xã hội hiện đại. 

Các cuộc Hội thảo trong những năm qua còn cho thấy, phần đông các học giả đều cho rằng phong trào XHCNvà toàn cầu hóa trong sự phát triển của lịch sử đương đại là hai vấn đề quan trọng.

Các nghiên cứu trong triết học mácxít phương Tây hiện nay tập trung nghiên cứu chủ yếu vào hai vấn đề lớn:

Thứ nhất, những nghiên cứu về triết học Mác

Các nhà mácxít phương Tây khi nghiên cứu triết học Mác chủ yếu nhấn mạnh vào hai nội dung: (1)nghiên cứu và giải thích lại các trước tác kinh điển của Mác; (2)nghiên cứu sự phát triển tư tưởng của chính Mác. Trong nghiên cứu và giải thích lại tác phẩm của Mác, các học giả quốc tế đặc biệt nhấn mạnh đến việc nghiên cứu các tác phẩm Bản thảo Kinh tế và Triết học năm 1844; Bản thảo kinh tế học 1857-1858; Tư bản luận; Bút ký dân tộc học.

Các nghiên cứu đã nhấn mạnh quan điểm duy vật lịch sử của triết học Mác với phạm trù “vật chất” và “phương thức sản xuất” được vận dụng với tư cách cơ sở lý luận trong lĩnh vực kinh tế học. Nhưng điều có giá trị hơn chính ở quan niệm duy vật của Mác trong lĩnh vực kinh tế ấy đã chỉ ra căn nguyên dẫn tới sự vận động lịch sử nhân loại.

Các nhà mácxít phương Tây hiện đại khi nghiên cứu chủ nghĩa Mác đã lấy tinh thần trong Bản thảo Kinh tế và Triết học 1844để đưa ra những luận giải mới cho học thuyết giải phóng con người của Mác, vì rằng sự tha hóa của lao động; chủ nghĩa nghĩa cộng sảntrong Bản thảođều xoay quanh vấn đề giải phóng con người. Còn với nghiên cứu về Bản thảo kinh tế 1857-1858, Tư bản luận - Das Kapital, trong đó lý thuyết về giá trị của Mác cũng có ý nghĩa chỉ ra cuộc khủng hoảng kinh tế diễn ra hiện nay. Với Bút ký dân tộc họccủa Mác, các nghiên cứu tập trung vào việc kết hợp các con đường cách mạng của sự phát triển ở các quốc gia, và thể hiện tư tưởng về những vấn đề nhân loại học của Mác. 

Trong phương diện nghiên cứu sự phát triển tư tưởng của Mác, các nhà mácxít phương Tây hiện đại còn so sánh Mác và Ăngghen với triết học thế kỷ XX, để làm rõ hơn bản chất của triết học Mác trong sự phát triển chung của triết học thế giới đương đại. Về nội dung này, các nghiên cứu của các nhà triết học mácxít phương Tây đã tập trung vào quan điểm triết học của Mác và Ăngghen trong Tư bản luận. 

Các nghiên cứu trên còn đi vào so sánh Mác với các triết gia thế kỷ XX, đặc biệt là Mác với Gramsci; Mác với Freud; Mác với Derrida, Lukacs, Althusser cũng như với nhiều triết gia khác. Tất cả các hướng nghiên cứu như vậy đều tập trung vào một số nội dung: chính trị học Mác và tái cấu trúc chính trị học mácxít đương đại; lý luận tái cấu trúc xã hội của Mác; ý nghĩa giải cấu trúc của triết học Mác... Một số hướng nghiên cứu này đều nhằm mục đích chỉ ra vị trí và vai trò của triết học Mác trong quá trình toàn cầu hóa đương đại.

Việc nghiên cứu so sánh Mác với các triết gia đã làm nổi bật vai trò quan trọng của triết học chính trị của Gramsci trong các nghiên cứu triết học mácxít phương Tây hiện nay. Bởi vì, triết học chính trị của Gramsci không chỉ có ý nghĩa trong việc chống giáo điều, mà còn là ở chỗ, triết học chính trị của Gramsci trở thành cội nguồn và cầu nối tư tưởng quan trọng giữa triết học Mác với chính trị học đương đại.

Như vậy, hai nội dung nghiên cứu trong những vấn đề về triết học Mác của các nhà mácxít phương Tây hiện đại đều tập trung vào những vấn đề chủ yếu của chủ nghĩa duy vật lịch sử để lấy đó làm phương pháp luận cho nghiên cứu trong nhiều vấn đề mang tính toàn cầu hiện nay.

Thứ hai, những nghiên cứu gắn chủ nghĩa Mác với việc giải quyết những vấn đề của thế giới đương đại

Triết học mácxít còn được tập trung nghiên cứu gắn với chủ đề do thực tiễn xã hội đương đại đang đặt ra. Chẳng hạn: chủ nghĩa Mác và khoa học; chủ nghĩa Mác và tôn giáo, chủ nghĩa Mác hậu hiện đại, chủ nghĩa Mác và kinh tế chính trị; chủ nghĩa Mác và Nhà nước; xã hội dân sự; chủ nghĩa Mác và khủng hoảng môi trường...

Chủ nghĩa Mác và khoa học chủ yếu nghiên cứu mối quan hệ giữa khoa học tự nhiên và khoa học xã hội trong thế giới đương đại, đặc biệt nhấn mạnh quan hệ giữa chủ nghĩa Mác và nhân loại học. Chủ nghĩa Mác và tôn giáo chủ yếu nghiên cứu quan hệ giữa chủ nghĩa Mác với Cơ đốc giáo cũng như đối chiếu sự khác biệt giữa chủ nghĩa Mác với văn bản lịch sử của Cơ đốc giáo; với mục tiêu con người và tương lai con người. Vấn đề chủ nghĩa Mác hậu hiện đại là tổng thể phương pháp và học thuyết duy vật lịch sử. Chủ nghĩa Mác và kinh tế chính trị chủ yếu khảo sát lý luận về sự vận động của chủ nghĩa tư bản trong chủ nghĩa Mác. 

Ngoài các chủ đề nghiên cứu trên, các nhà mácxít phương Tây cũng đang cố gắng lấy triết học Mác làm phương pháp luận, lấy việc phân tích kết cấu kinh tế để đi vào giải quyết vấn đề chủ nghĩa tự do và vấn đề nữ quyền; lấy sự phát triển kinh tế thị trường làm rõ cơ sở của chủ nghĩa tự do; làm rõ sự phát triển đã qua của kinh tế thị trường, đồng thời tất yếu sẽ từng bước làm thay đổi phương thức đời sống phụ nữ. Từ đó, làm thay đổi quan hệ giới trong xã hội và dẫn đến sự biến đổi địa vị chính trị và kinh tế của phụ nữ.

Như vậy, có thể khẳng định rằng, triết học mácxít vẫn đóng vai trò to lớn trong đời sống xã hội thế giới hiện nay, hơn nữa triết học mácxít đã đem lại một sự phản tư về thực tại của đời sống xã hội đương đại ấy. Tuy nhiên, thực tiễn hiện nay lại đòi hỏi bản thân triết học mácxít cũng phải được cấu trúc lại sao cho ngày càng phù hợp với điều kiện thực tiễn của xã hội ngày nay.

_______________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 10-2015

(1)Jean Paul Sartre : Phê phán lý tính biện chứng, (Tiếng Trung), (Lâm Tương Hoa: dịch), Nxb Văn nghệ Hợp Phì - An Huy, 1998, tr.28.

(2)Giăccơ Đêrriđa : Những bóng ma của Mác, Nxb Chính trị quốc gia và Tổng cục II Bộ Quốc phòng, Hà Nội, 1994, tr.190-191, 42.

(3)Martin Heidegger : Tuyển tập, quyển thượng, Nxb Thượng Hải (Nhà sách Tam liên), 1996, tr.383.

(4) Xem: Trần Hoa Hưng :Đánh giá cơ sở triết học chính trị của Anthony Giddens, Nxb Khoa học Xã hội Trung Quốc, 2005, tr.72-74.

(5)Richard Rorty : Sự thất bại của những lời tiên tri, vầng hào quang hy vọng, Báo Frankfurt nước Đức, 24-2-1998. [Richard Rorty,Gescheiterte Prophecies, Glorious Hopes.Frankfurter Allgemeine Zeitung, 1998-02-24.

(6)Paul Anthony Samuelson và William D.Nordhaus: Kinh tế học, quyển 12, Nxb Phát triển Trung Quốc, Bắc kinh 1992, tr.1290, 1293.

(7) Xem:  Ngô Mạnh, Vương Phượng Tài: Toàn cầu hóa theo hướng khác - Tổng thuật Đại hội Mác quốc tế lần thứ V, (Tiếng Trung), Báo Khoa học xã hội, 15-11-2007.

PGS, TS Nguyễn Minh Hoàn

Viện Triết học,

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh