Ý thức pháp luật được tạo nên bởi tư tưởng pháp luật và tâm lý pháp luật. Nếu tư tưởng pháp luật là kết quả của sự phản ánh tự giác, có mục đích, có tính tổ chức cao của hoạt động tư duy, thì tâm lý pháp luật là sự phản ánh những tâm trạng, cảm xúc, thái độ, tình cảm của con người với quá trình điều chỉnh của pháp luật. Tâm lý pháp luật bị chi phối bởi tư tưởng pháp luật, nó phụ thuộc rất nhiều vào đặc điểm và trình độ nhận thức pháp luật của cá nhân. Và ngược lại, tâm lý pháp luật là tiền đề thúc đẩy quá trình hình thành và phát triển các tư tưởng, quan điểm pháp luật phù hợp.

Ý thức pháp luật phản ánh sâu sắc đời sống pháp luật, trước hết là phản ánh quá trình nhận thức và ý thức chấp hành pháp luật của các chủ thể và việc điều chỉnh hành vi của con người nhằm duy trì trật tự kỷ cương theo pháp luật. Nó là một trong những nhân tố có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân ở Việt Nam.

Việc xây dựng văn hóa pháp lý, nâng cao ý thức pháp luật có ý nghĩa đặc biệt quan trọng và khó khăn. Bởi, đó là quá trình biến đổi thái độ đối với pháp luật, thay đổi một cách cơ bản việc nhận thức về pháp luật, các quan niệm về giá trị của pháp luật, nâng cao ý thức, trình độ pháp luật. Đó là một quá trình vừa đấu tranh với cái cũ, nếp cũ, tư tưởng phong kiến lạc hậu, bảo thủ, cực đoan, tồn tại “trên” pháp luật và ngoài pháp luật, vừa xây dựng nền móng, những điều kiện cho cái mới ra đời.

Lịch sử nhà nước và pháp luật thế giới chỉ ra rằng, nếu nhà nước coi pháp luật chỉ như công cụ phục vụ riêng cho giai cấp cầm quyền, tuỳ tiện sử dụng bất chấp quy luật xã hội thì không những không giải quyết được những mâu thuẫn và xung đột xã hội, mà ngược lại, làm sâu sắc thêm những mâu thuẫn và xung đột đó. Trong nhà nước pháp quyền, pháp luật có vị trí “tối thượng” và cũng đặt ra yêu cầu đối với pháp luật phải phù hợp với quy luật khách quan, hợp lý, công bằng, nhân đạo; pháp luật thể hiện ở đây như một sự cần thiết để kích thích tính tích cực sáng tạo, tính tự ý thức của con người và trách nhiệm của họ.

Nhà nước pháp quyền và ý thức pháp luật vận động, phát triển gắn liền với nhau, hỗ trợ nhau và thúc đẩy nhau. Một trong những nguyên tắc cơ bản của việc xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân ở nước ta là quyền lực nhà nước là thống nhất trong đó có sự phân công, phối hợp và kiểm soát việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Đây vừa là điểm đặc thù của việc xây dựng Việt Nam trở thành nhà Nước pháp quyền XHCN, vừa là sự lựa chọn đúng đắn, phù hợp với hoàn cảnh lịch sử cụ thể nước ta. Có thể hiểu rằng, sự thống nhất là nền tảng, sự phân công, phối hợp và kiểm soát là phương thức để đạt được sự thống nhất của quyền lực nhà nước.

Ý thức pháp luật không thể được nâng lên và không thể xây dựng được Nhà nước pháp quyền khi tổ chức và hoạt động của các cơ quan thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp không hiệu lực, hiệu quả.

Vì vậy, xây dựng Nhà nước pháp quyền chính là để nâng cao, bồi đắp, thậm chí là chấn chỉnh ý thức pháp luật cho mọi đối tượng, mọi chủ thể xã hội.

Để nâng cao ý thức pháp luật, góp phần thực hiện thành công chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân ở Việt Nam hiện nay, cần thực hiện tốt một số giải pháp sau:

Một là, không ngừng hoàn thiện thể chế của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng XHCN sẽ là tác nhân trực tiếp kích thích sự phát triển của luật pháp, làm cho luật pháp đóng vai trò của người bảo đảm biến thị trường từ trạng thái “tự nhiên, lộn xộn” thành một thị trường “văn minh”, nơi mọi hoạt động sản xuất, trao đổi, lưu thông hàng hóa được tiến hành theo các quy tắc văn minh được luật định rõ ràng. Pháp luật định hướng cho sự phát triển đa dạng các quan hệ kinh tế, nhưng phải hạn chế được và tiến tới loại bỏ các yếu tố tự phát, ngẫu nhiên, tuỳ tiện, ngăn ngừa các yếu tố gây mất ổn định, rối loạn, khủng hoảng, thiết lập các quan hệ kinh tế ổn định và phát triển bền vững. 

Hai là, tăng cường, đẩy mạnh công tác tổ chức thực hiện pháp luật

Tổ chức thực hiện pháp luật là một trong những giải pháp quan trọng hàng đầu để nâng cao ý thức pháp luật cho mọi chủ thể.

Tăng cường tổ chức thực hiện pháp luật bảo đảm một số yếu tố như: thực hiện đúng và nghiêm, thực hiện kịp thời, thực hiện có hiệu quả.

Thực hiện đúng và nghiêm pháp luật tạo ra sự thống nhất, nhất quán từ Trung ương đến cơ sở, từ thành thị đến nông thôn. Tính kịp thời đòi hỏi sự công khai, minh bạch khi áp dụng pháp luật. Ngoài ra, kịp thời còn có ý nghĩa dự báo, đón đầu của pháp luật đối với sự vận động, biến đổi nhanh chóng của thực tiễn.

Ba là, đẩy mạnh công tác bảo vệ pháp luật

Các cơ quan tư pháp một mặt phải thật sự là chỗ dựa vững chắc của nhân dân trong việc bảo vệ công lý, quyền con người, quyền công dân đồng thời phải là những cộng cụ hữu hiệu bảo vệ pháp luật, bảo vệ pháp chế XHCN, đấu tranh có hiệu quả với các hành vi vi phạm pháp luật. Sự phát triển nhanh chóng của kinh tế - xã hội đất nước cũng đặt ra yêu cầu phải đề ra những nội dung cải cách tư pháp sao cho phù hợp, thống nhất, đồng bộ với đổi mới hoạt động lập pháp và hành pháp, cải cách hành chính. Tổ chức các cơ quan tư pháp và các chế định bổ trợ tư pháp hợp lý, khoa học và hiện đại về cơ cấu tổ chức; cần tiếp tục đổi mới việc tổ chức xét xử và nâng cao chất lượng tranh tụng tại các phiên tòa, xác định tòa án có vị trí trung tâm và xét xử là hoạt động trọng tâm, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tư pháp để có biện pháp tập trung thực hiện có hiệu quả trong thời gian tới. Xây dựng đội ngũ cán bộ tư pháp có trình độ, được rèn luyện nghiệp vụ thường xuyên. Đồng thời, phát huy vai trò giám sát của các cơ quan dân cử, của công luận và của nhân dân đối với hoạt động tư pháp.

Bốn là, kế thừa những giá trị pháp luật truyền thống, tiếp thu những giá trị pháp lý của thời đại

Vận dụng tư tưởng pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh, kế thừa những truyền thống quý báu trong việc xây dựng nhà nước và pháp luật suốt mấy trăm năm qua của dân tộc ta, đồng thời tiếp thu những giá trị của nền khoa học pháp lý quốc tế và kinh nghiệm của các nước khác có truyền thống pháp lý lâu đời trong lĩnh vực này là một trong những giải pháp có hiệu quả trong việc góp phần nâng cao ý thức pháp luật trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân vừa mang tính đặc thù, phù hợp với văn hóa Việt Nam, vừa mang tính hiện đại, đáp ứng tốt yêu cầu hội nhập quốc tế.

Hệ thống pháp luật mà chúng ta đã và đang hoàn thiện là hệ thống pháp luật được xây dựng trên những cơ sở khách quan, dân chủ và thể hiện được ý chí và nguyện vọng củc các tầng lớp nhân dân lao động, vừa mang tính thời đại, có tính thực tiễn cao vừa mang tính kế thừa những giá trị pháp lý quý báu của dân tộc, phù hợp với truyền thống văn hóa, tập quán pháp luật.

Chẳng hạn, hòa giải không những củng cố sự đoàn kết trong nội bộ nhân dân, mà còn giúp nhân dân nâng cao ý thức pháp luật, tăng cường phương châm sống và làm việc theo pháp luật. Thêm nữa, hoạt động hòa giải đã làm đa dạng quyền dân chủ, tự quyết của tất cả mọi người khi tham gia vào quá trình đó. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đề cập vấn đề này hết sức sâu sắc, Người nói: “Xét xử đúng là tốt nhưng nếu không phải xét xử thì càng tốt hơn”.

Để tạo ra trật tự, ổn định và phù hợp với đặc thù từng môi trường sống, ngoài việc học hỏi, kế thừa các giá trị pháp lý truyền thống trong xây dựng pháp luật, các cộng đồng người đã dùng nhiều quy tắc xã hội, quy tắc đạo đức, truyền thống, thậm chí cả quy tắc tôn giáo. Mỗi quy tắc xã hội đều có chức năng điều chỉnh của mình. Chúng bổ trợ cho nhau và bổ sung cho pháp luật trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội. Chính vì vậy, mối liên hệ giữa pháp luật với các yếu tố khác trong hệ thống các quy tắc xã hội truyền thống sẽ giúp xác định rõ hơn phạm vi điều chỉnh của pháp luật đối với các quan hệ xã hội và tính liên thông, tương trợ giữa pháp luật với các quy tắc xã hội khác trong quá trình tham gia quản lý xã hội góp phần nâng cao ý thức pháp luật cho mọi chủ thể xã hội.

Trong quan hệ quốc tế, Việt Nam đã và đang thực hiện một cách nghiêm chỉnh các cam kết và nghĩa vụ pháp lý xuất phát từ các điều ước quốc tế mà Nhà nước Việt Nam ký kết hoặc công nhận, thừa nhận giá trị ưu tiên của các cam kết và nghĩa vụ đó đối với pháp luật trong nước. Đây là một nguyên tắc được coi trọng trong quá trình hội nhập với thế giới trong bối cảnh toàn cầu hóa, có tác dụng rất to lớn để nâng cao ý thức pháp luật xã hội.

Một số sự kiện về việc các nước với mục đích bảo hệ hàng hóa trong nước, tiến hành kiện chống bán phá giá đối với một số mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam như: cá basa, giày mũi da, xe đạp, bật lửa ga, tôm đông lạnh… đã đặt ra yêu cầu đối với các doanh nghiệp, các nhà làm luật, đội ngũ thực thi pháp luật và bảo vệ pháp luật ở nước ta phải nâng cao kiến thức pháp luật quốc tế nói chung và pháp luật của các nước mà chúng ta có quan hệ thương mại nói riêng. Việt Nam muốn hội nhập kinh tế quốc tế tốt thì việc đào tạo một đội ngũ cán bộ chuyên gia có đủ phẩm chất, năng lực, nắm vững và vận dụng thích ứng pháp luật quốc tế là một trong những khâu có ý nghĩa quyết định.

Nghiên cứu pháp luật các nước và thông qua các tổ chức quốc tế hoặc các cam kết song phương, đa phương sẽ giúp cho pháp luật của nước ta phát triển một cách hài hòa, tiến tới thiết lập những giá trị pháp lý chung, tạo tiền đề và điều kiện cho sự hợp tác và phát triển trong thế giới hiện nay.

Năm là, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam

Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo Nhà nước và xã hội bằng cương lĩnh, chiến lược, các định hướng về chính sách và chủ trương công tác, bằng công tác cán bộ, tuyên truyền, thuyết phục, vận động, tổ chức, kiểm tra. Đảng cầm quyền, đề ra mục tiêu, phương hướng cho công tác xây dựng pháp luật, để nâng cao ý thức pháp luật,các mục tiêu, phương hướng phải chính xác và phải đôn đốc, thúc đẩy quá trình hoàn thiện khung khổ pháp luật. Cần tách bạch nhiệm vụ người đảng viên với nhiệm vụ người công chức, viên chức trong thực thi nhiệm vụ được giao. Việc tách bạch đó không phải tạo ra sự biệt lập, ngăn cách giữa công tác đảng với công việc của Nhà nước, mà là làm cho mỗi cá nhân đảng viên nhận thức rõ nhiệm vụ, đồng thời có ý thức trách nhiệm cao hơn với công việc.

Bồi dưỡng phẩm chất chính trị, phẩm chất đạo đức cách mạng, học vấn, nâng cao năng lực làm việc cho đội ngũ đảng viên, để họ có ý thức tự giác cao trong việc thực hiện nghiêm pháp luật, tuân thủ pháp luật cũng như theo chủ trương, đường lối của Đảng.

Đảng thể hiện vai trò lãnh đạo thông qua hoạt động của đảng viên, sự nêu gương trong mọi hoạt động, hành vi ứng xử là yếu tố nổi bật nhất. Sự gương mẫu của người đảng viên trong việc thực thi, tuân thủ pháp luật có tác động rất lớn tới các chủ thể khác trong xã hội. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng nói: “Sức mạnh vô địch của Đảng là ở tinh thần kỷ luật tự giác, ý thức tổ chứcnghiêm chỉnh của cán bộ và đảng viên”⁽¹⁾.

Xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân là một trong những nhiệm vụ trên con đường đưa đất nước ta vững bước tiến lên xây dựng thành công CNXH. Công việc đó đòi hỏi toàn Đảng, toàn dân cùng đồng lòng, chung sức quyết tâm thực hiện. Chính vì vậy, quan tâm, lựa chọn những giải pháp nhằm nâng cao ý thức pháp luật cho nhân dân là một điều vừa cấp thiết, vừa mang tính thường xuyên, liên tục, nhất là trong bối cảnh Việt Nam hội nhập sâu rộng với quốc tế hiện nay. Xây dựng ý thức pháp luật không phải là công việc của riêng Nhà nước, của Đảng, của các cơ quan công quyền, mà là của toàn dân, vừa là nhiệm vụ đối với Nhà nước, vừa là nhiệm vụ tự thân mỗi công dân mang trên mình trách nhiệm cùng nhau xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam.

___________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 3-2015

(1) Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.10, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.311.

ThS Nguyễn Lương Ngọc

Vụ Tổ chức - Cán bộ,

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh