1. Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh (Đoàn Thanh niên) là một tổ chứcchính trị - xã hội của thanh niên Việt Nam⁽¹⁾ do Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập, lãnh đạo và rèn luyện. Đoàn Thanh niên là một thành viên trong hệ thống chính trị Việt Nam, có chức năng tập hợp, đoàn kết, giáo dục, bồi dưỡng thanh niên để bổ sung lực lượng cách mạng kế cận cho Đảng, đồng thời giữ vai trò nòng cốt chính trị trong phong trào thanh niên, phối hợp với các cơ quan đoàn thể, gia đình chăm lo giáo dục, bảo vệ quyền lợi chính đáng của thế hệ trẻ. Đó là một trong những cơ sở chính trị của Đảng, của Nhà nước, cầu nối giữa thanh niên với Đảng, với chính quyền.

Trong mối quan hệ với Đảng, Đoàn Thanh niên có một vai trò quan trọng, là đội hậu bị tin cậy của Đảng, là người giúp Đảng đắc lực trong việc giáo dục, đoàn kết tập hợp thanh niên xung quanh ngọn cờ của Đảng; sẵn sàng thực hiện mọi nhiệm vụ mà Đảng giao phó. Do những đặc thù của lịch sử cách mạng Việt Nam, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh có vị trí đặc biệt trong quan hệ với Đảng Cộng sản Việt Nam. Đó là mối quan hệ khăng khít mang tính tất yếu khách quan và là mối quan hệ biện chứng. Đảng vững mạnh là nhân tố quyết định lãnh đạo Đoàn Thanh niên có hiệu quả. Mặt khác, Đoàn là nơi bổ sung nguồn sinh lực mới cho Đảng, giúp Đảng trẻ hóa đội ngũ, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu. Trong thời kỳ đổi mới, Đảng coi việc xây dựng Đoàn Thanh niên vững mạnh chính là xây dựng Đảng trước một bước.

Trong mối quan hệ với Nhà nước, Đoàn Thanh niên không chỉ thực hiện chức năng bảo vệ lợi ích chính đáng của thế hệ trẻ trong khuôn khổ pháp luật mà còn có trách nhiệm và quyền hạn tham gia xây dựng, củng cố chính quyền nhân dân. Khi nhìn lại lịch sử, có điều đặc biệt là Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh ra đời trước Nhà nước cách mạng Việt Nam nhưng có một điểm chung trong việc thực hiện chức năng của mình là thực thi quyền làm chủ của nhân dân lao động trong đó có thanh niên. Đó là mối quan hệ cộng tác, phối hợp để thực hiện mục tiêu chính trị của Đảng và phát huy đầy đủ quyền làm chủ của thanh niên. Trong thời kỳ đổi mới, yêu cầu về sự phát triển của xã hội ở Việt Nam đã được ghi nhận và trở thành một chủ trương lớn của Đảng thì Đoàn Thanh niên không chỉ là chỗ dựa vững chắc của Nhà nước, là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân, mà còn là một trong những tổ chức quần chúng “nằm bên cạnh nhà nước”. Do đó, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh cần mang tính quần chúng rộng rãi, nâng cao tính tự chủ, tránh hành chính hóa, đáp ứng nhu cầu ngày càng phong phú, đa dạng của thanh niên.

Giữa Đoàn Thanh niên với Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể khác, đó là mối quan hệ hữu cơ giữa các bộ phận hợp thành chỉnh thể liên minh chính trị. Mối quan hệ này đều xuất phát từ một mục tiêu chính trị chung của Đảng, mà công tác thanh niên là nhiệm vụ chiến lược của Đảng nên xây dựng Đoàn Thanh niên là trách nhiệm chung của cả hệ thống chính trị. Trong đó có sự phân định chức năng của từng tổ chức thành viên trên cơ sở vận hành phối hợp các chức năng để cùng đảm bảo quyền lực thuộc về nhân dân. Thực tiễn chính trị cho thấy, mối quan hệ giữa Đoàn Thanh niên với Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức đoàn thể khác diễn ra rất phong phú, đa dạng với những mức độ khác nhau nhưng đều nhằm giáo dục và phát huy tiềm năng cách mạng to lớn của thanh niên, lớp người quyết định tương lai vận mệnh của dân tộc.

Cơ chế vận hành của hệ thống chính trị ở nước ta là: “Đảng lãnh đạo - Nhà nước quản lý - Nhân dân làm chủ”, do đó việc đổi mới phương thức hoạt động của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh không nằm ngoài quy luật vận động đổi mới của Hệ thống chính trị nhằm xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh, xây dựng Nhà nước pháp quyền của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Đồng thời, việc xây dựng Đoàn Thanh niên vững mạnh về chính trị, tư tưởng và tổ chức cần phải vận dụng sức mạnh tổng hợp từ các mối quan hệ với các chủ thể chính trị khác trong Hệ thống chính trị. Vấn đề đổi mới nội dung và phương thức hoạt động của Đoàn Thanh niên được đặt trong mối quan hệ của Đoàn với Đảng, với Nhà nước, với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhằm bảo đảm chức năng đại diện lợi ích chính đáng và phát huy quyền làm chủ của thanh niên Việt Nam.

2. Bước vào thời kỳ đổi mới, quan điểm của Đảng về công tác vận động quần chúnglà:trên cở sở lấy dân làm gốc, phương thức vận động quần chúng phải được đổi mới theo khẩu hiệu: dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra. Vì thế,các tổ chức đoàn thể quần chúng, trong đó có Đoàn Thanh niên đổi mới nội dung và phương thức hoạt động cho phù hợp với những cải cách về kinh tế - xã hội. Hoạt động đoàn thể phải chuyển mạnh về cơ sở, thu hút đông đảo quần chúng vào các phong trào cách mạng. Theo đó, nội dung và phương thức hoạt động của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh đổi mới để thực sự là tổ chức đại diện cho quyền và lợi ích chính đáng của thanh niên, do thanh niên và vì thanh niên. Gần 30 năm thực hiện đường lối đổi mới do Đảng lãnh đạo, Đoàn Thanh niên đã tích cực, chủ động đổi mới để đáp ứng yêu cầu của công tác ddoàn và phong trào thanh niên. Cụ thể:

Một là, tổ chức Đoàn đã đổi mới nội dung, hình thức, biện pháp giáo dục nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động đoàn kết, tập hợp thanh niên.Thực hiện sự lãnh đạo của Đảng, công tác giáo dục của Đoàn được đổi mới theo hướng mở rộng dân chủ, công khai, chân thật, cởi mở với tinh thần phê bình và tự phê bình trong mọi hoạt động và  sinh hoạt của Đoàn. Việc giáo dục nâng cao nhận thức chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, giáo dục truyền thống dân tộc và truyền thống cách mạng, đường lối, chính sách pháp luật cho đoàn viên, thanh niên được coi trọng. Nhiều tổ chức đoàn cơ sở đã biến quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục, làm cho nội dung và phương thức giáo dục của Đoàn đáp ứng yêu cầu đổi mới tư duy của Đảng, gần gũi với thanh niên. Những hoạt động đóđã tạo nên những chuyển biến tích cực trong nhận thức của đoàn viên thanh niên.

Hai là,Đoàn Thanh niên đã kiện toàn hệ thống tổ chức, đổi mới công tác cán bộ, nâng cao năng lực hoạt động thực tiễn. Thực hiện chủ trương của Đảng về xây dựng tổ chức Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh theo hướng tinh gọn, nâng cao hiệu quả hoạt động, nhiều chủ trương nhằm xây dựng tổ chức Đoàn được đẩy mạnh như: cuộc vận động “Xây dựng chi đoàn mạnh”,“Chương trình rèn luyện đoàn viên”, tổ chức thực hiện “Nâng cao chất lượng tổ chức cơ sở đoàn, trọng tâm là củng cố, xây dựng Đoàn ở địa bàn dân cư”, cuộc vận động “Xây dựng tổ chức cơ sở Đoàn vững mạnh”... Chất lượng tổ chức Đoàn ở cơ sở, đặc biệt là trên địa bàn xã, phường từng bước nâng cao. Đến nay, cơ cấu bộ máy và hệ thống tổ chức của đoàn từ Trung ương đến cơ sở được sắp xếp, điều chỉnh phù hợp với yêu cầu của công tác đoàn và phong trào thanh niên; bộ máy tổ chức các cấp bộ Đoàn tiếp tục được kiện toàn theo hướng tinh gọn, rõ chức năng, nhiệm vụ, bước đầu giảm bớt chồng chéo và tình trạng hành chính hoá.

Ba là, Đoàn Thanh niên đã xung kích, sáng tạo huy động và tổ chức thanh niên tham gia phát triển kinh tế - xã hội; phát triển các phong trào hành động cách mạng,nâng cao vai trò nòng cốt của Đoàn trong đoàn kết, tập hợp thanh niên.Với quan điểm coi các phong trào hành động cách mạng là môi trường rèn luyện thanh niên, qua đó bồi dưỡng bản lĩnh, ý chí cách mạng và ý thức trách nhiệm với Tổ quốc, Đoàn Thanh niên các cấp đã triển khai có hiệu quả các phong trào hành động cách mạng như: “Tuổi trẻ xung kích và sáng tạo xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” (11-1987); “Thanh niên lập nghiệp”và “Tuổi trẻ giữ nước” (2-1993); phong trào: “Thi đua, tình nguyện xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” (12-2002), phong trào “Xung kích phát triển kinh tế - xã hội” và “Đồng hành với thanh niên trong lập thân, lập nghiệp” (năm 2012). Dấu ấn phong trào thanh niên trong chặng đường đầu đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước là sự phát triển mạnh mẽ phong trào “Thanh niên tình nguyện” đã và đang tạo ra động lực to lớn cho công tác đoàn kết, tập hợp thanh niên, củng cố tổ chức cơ sở đoàn, tham gia phát triển kinh tế - xã hội, xoá đói giảm nghèo.Nhiều phong trào đoàn theo phương thức mới, tinh thần mới trong điều kiện kinh tế thị trường đã định hình và nhân rộng, bám sát nhu cầu học tập, lao động, việc làm, định hướng nghề nghiệp... của thanh niên.

Đặc biệt, với tinh thần chủ động đổi mới phương thức hoạt động, Trung ương Đoàn đã đề xuất với Chính phủ nhiều chương trình, dự án, đồng thời xây dựng cơ chế phối hợp với bộ, ngành hữu quan triển khai các hoạt động Đoàn tham gia phát triển kinh tế - xã hội, giải quyết việc làm cho thanh niên, tổ chức các đội thanh niên xung phong, thanh niên tình nguyện tham gia trực tiếp vào nhiều chương trình mục tiêu quốc gia và dự án kinh tế - xã hội trọng điểm của Nhà nước, nhất là ở các địa bàn vùng sâu, vùng xa, biên giới hải đảo. Qua những phong trào đó, hoạt động Đoàn đã bước đầu mở rộng quy mô, đa dạng hóa hình thức, thiết thực hóa nội dung hoạt động, tạo hiệu ứng lan tỏa tốt trong đời sống xã hội.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đáng ghi nhận, tổ chức Đoàn và phong trào thanh niên còn không ít hạn chế như: hệ thống tổ chức Đoàn Thanh niên đã được củng cố và mở rộng, nhưng tỷ lệ tập hợp thanh niên vào tổ chức Đoàn còn chưa cao, mặt trận tập hợp đoàn kết thanh niên chưa thực sự bền vững. Các nội dung, phương thức hoạt động của Đoàn còn xơ cứng, chưa phát huy được vai trò chủ thể của thanh niên, mới chỉ đáp ứng được một phần nhu cầu, nguyện vọng và trình độ nhận thức của thanh niên. Bệnh quan liêu, hành chính hóa trong công tác và sinh hoạt của Đoàn chưa được khắc phục.

3. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, sự phát triển của khoa học - công nghệ, xu thế toàn cầu hóa kinh tế, dân chủ hóa đời sống chính trị - xã hội trên thế giới và những tác động của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã làm biến đổi cơ cấu xã hội - giai cấp ở Việt Nam, trong đó có những biến đổi về lối sống, nếp nghĩ, nhu cầu, nguyện vọng của thanh niên. Yêu cầu xây dựng và hoàn thiện Nhà nước xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân cùng với khát vọng chính đáng về dân chủ của nhân dân nói chung, thanh niên nói riêng ngày càng tăng, xã hội dân sự đang từng bước được hình thành và trở thành một nhân tố quan trọng trong việc phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa. Điều đó đòi hỏi phải đổi mới Hệ thống chính trị, trong đó có đổi mới tổ chức và hoạt động của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh. Theo chúng tôi, cần quan tâm một số nội dung sau:

Thứ nhất, với tư cách là một tổ chức chính trị - xã hội được Hiến Pháp nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam và Luật Thanh niên ghi nhận, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh là một thành tố trong hệ thống chính trị, thực hiện chức năng của mình trên hai phương diện: trách nhiệm chính trị và trách nhiệm xã hội. Vì vậy, đổi mới phương thức hoạt động của Đoàn Thanh niên thực chất là đổi mới một thiết chế tổ chức trong hệ thống chính trị, có chức năng thực hiện hoặc tham gia thực hiện quyền lực chính trị của thanh niên Việt Nam. Để Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh hoạt động có hiệu quả, phát huy vai trò của thanh niên trong việc tham gia xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền, cần tập trung vào khâu trọng yếu là tăng cường sự lãnh đạo của các tổ chức cơ sở Đảng, gắn chặt việc xây dựng tổ chức cơ sở Đảng trong sạch vững mạnh, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của tổ chức Đảng với việc xây dựng tổ chức Đoàn, phát huy trách nhiệm của đội ngũ đảng viêntrong công tác xây dựng Đoàn thanh niên.

Thứ hai, cần đổi mới tổ chức, chú trọng nâng cao chất lượng cơ sở Đoàn, xóa tình trạng “trắng” tổ chức Đoàn ở vùng sâu, vùng xa, vùng dân tộc, tôn giáo... Muốn vậy phải coi trọng đội ngũ cán bộ của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh,bổ sung kiện toàn tổ chức và bồi dưỡng đội ngũ cán bộ phụ trách Đoàn Thanh niên ở các cấp cả về phẩm chất, năng lực và kinh nghiệm công tác vận động thanh niên. Mặt khác, các cấp ủy Đảng phải quan tâm đến vấn đề giáo dục rèn luyện, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ Đoàn vững mạnh.Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nói: cán bộ nào phong trào ấy, vì vậy trong việc lựa chọn và đào tạo cán bộ Đoàn, không chỉ chú ý về mặt phẩm chất cách mạng, mà còn phải chú ý cả về mặt năng lực hoạt động. Bên cạnh việc cất nhắc, đề bạt và lựa chọn những phần tử ưu tú trong phong trào, phải có kế hoạch bồi dưỡng, giáo dục, đào tạo trước mắt và lâu dài.

Thứ ba, với tư cách là tổ chức chính trị - xã hội của thanh niên, Đoàn cần năng động trong mọi hoạt động, tự chỉnh đốn, tự đổi mới để đại diện được tiếng nói, quyền và lợi ích chính đáng của thế hệ trẻ. Thực tế cho thấy, Đoàn chỉ có thể bảo vệ được quyền và lợi ích chính đáng của đoàn viên, thanh niên khi thực hiện tốt chức năng phản biện các cơ quan Đảng, Nhà nước và giám sát quá trình thực hiện các chủ trương, chính sách. Chính trong quá trình giám sát, phản biện xã hội mới thể hiện bản lĩnh đại diện cho quyền và lợi ích hợp pháp của đoàn viên, thanh niên, làm cho tính xã hội của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh rõ nét hơn, giảm thiểu bệnh hành chính, hình thức, tạo thêm kênh truyền dẫn nhu cầu, nguyện vọng, ý chí của đoàn viên,thanh niên vào chương trình nghị sự, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước.

Thứ tư, cần đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Đoàn thanh niên. Cụ thể là: Đảng định hướng cho Đoàn hoạt động theo lý tưởng, đường lối của Đảng nhưng không can thiệp quá mức vào những vấn đề nội bộ mang tính độc lập, tự quản của Đoàn; nhà nước cung cấp kinh phí cho Đoàn hoạt động nhưng không tạo sự lệ thuộc, mà tạo tính độc lập để Đoàn phản biện và tham gia xây dựng chính quyền. Thực tiễn đòi hỏi Đảng cầm quyền phải trao cho Đoàn một sức mạnh vật chất thật sự để tự xử lý và giải quyết được những nhiệm vụ quan trọng, làm cho Đoàn phát huy vai trò tự chủ trong đời sống chính trị.  Đồng thời, Đảng cần quán triệt nhận thức đúng đắn về chức năng, vị trí, vai trò của Đoàn Thanh niên trong hệ thống chính trị, từng bước thể chế hóa các chủ trương của Đảng về xây dựng Đoàn thông qua hệ thống pháp luật, chính sách, chiến lược, kế hoạch của Nhà nước, chương trình hành động của các đoàn thể phối hợp với Đoàn Thanh niên chăm lo giáo dục thanh niên.

Có thể nói, đổi mới phương thức hoạt động của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh là nhu cầu tất yếu nhằm đoàn kết, tập hợp, phát huy vai trò và quyền làm chủ của thanh niên trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Qua đó nâng cao uy tín, vị thế, vai trò của Đoàn Thanh niên trong việc củng cố khối đại đoàn kết toàn dân, phản biện và giám sát xã hội, tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước, góp phần đổi mới, nâng cao hiệu quả hoạt động của hệ thống chính trị trong phát triển kinh tế - xã hội.

___________________

(1)Theo Luật Thanh niên được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XI thông qua tại kỳ họp thứ 8 và có hiệu lực thi hành từ 1-7-2007 quy định: Thanh niên Việt Nam là những người đủ 16 tuổi đến 30 tuổi. Đây là lực lượng lao động chủ yếu, có mặt trong tất cả các giai tầng và các lĩnh vực của đời sống xã hội.

TS Ngô Thị Khánh

Học viện Chính trị Công an nhân dân