1. Về tổ chức thực hiện

Các tỉnh đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo cụ thể, nhanh chóng thành lập Ban chỉ đạo Chương trình mục tiêu quốc gia Xây dựng nông thôn mới từ tỉnh đến thôn.

Ở cấp tỉnh, Ban chỉ đạo do Chủ tịch UBND tỉnh trực tiếp làm Trưởng ban; cấp huyện, do Chủ tịch UBND huyện làm Trưởng ban; cấp xã, do Bí thư Đảng ủy xã làm Trưởng ban; cấp thôn có Ban phát triển nông thôn, do Trưởng thôn làm Trưởng ban. Với hệ thống tổ chức chặt chẽ này đã tạo ra sự đồng thuận trong lãnh đạo, chỉ đạo xử lý công việc nhanh, thống nhất từ thôn lên tỉnh và từ tỉnh xuống thôn.

Về tuyên truyền, thi đua: Vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh, chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước các tỉnh miền Trung - Tây Nguyên đã phát động phong trào Xây dựng nông thôn mới gắn với phong trào thi đua yêu nước, yêu quê hương với khẩu hiệu “Chung sức, chung lòng Xây dựng nông thôn mới” ngày càng giàu đẹp. Phong trào thi đua thực sự trở thành động lực, trong nông thôn xuất hiện ngày càng nhiều mô hình làm ăn hiệu quả, nhiều tấm gương tập thể, cá nhân tích cực sáng tạo trong lao động sản xuất, nhiều doanh nghiệp, gia đình và người thân cùng đóng góp tiền của, công sức, đất đai  kiến tạo nên bộ mặt nông thôn trong vùng ngày càng  khang trang, xóm làng no đủ, đoàn kết, văn hóa- xã hội tiến bộ. Như phong trào giao thông nông thôn ở Phú Yên;  nước sạch nông thôn ở Khánh Hòa, Quảng Ngãi; mô hình sản xuất giỏi có hiệu quả ở Lâm Đồng, Quảng Nam (năm 2015 giá trị sản xuất trên một héc-ta nông nghiệp ở Lâm Đồng  bình quân thu được 140 triệu đồng/năm); phong trào xây dựng gia đình văn hóa, thôn văn hóa ở Quảng Trị, Thừa Thiên Huế; toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc, an toàn xã hội ở Quảng Bình, huyện Hòa Vang, TP Đà Nẵng; vươn khơi bám biển, bảo vệ môi trường ở Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên; đoàn kết giúp nhau làm kinh tế hộ, kinh tế vườn ở Gia Lai, Kon Tum; phát triên mô hình trang trại trồng cây công nghiệp, chăn nuôi đại gia súc ở Đăk Lăk, Đăk Nông v.v..

 Ghi nhận những thành tích xuất sắc của tập thể và cá nhân trong phong trào Xây dựng nông thôn giai đoạn 1, tỉnh Bình Định được Thủ tướng chính phủ tặng cờ thi đua cho 6 tập thể, 5 cá nhân, UBND tỉnh cũng tặng cờ thi đua và nhiều bằng khen cho tập thể và cá nhân đã có thành tích xuất sắc trong phong trào. Ở tỉnh Phú Yên, Thủ tướng Chính phủ và UBND tỉnh đã tặng cờ thi đua cho 4 tập thể (1 huyện, 3 xã); tặng bằng khen cho 8 tập thể (5 sở, 1 huyện, 2 xã); tặng bằng khen cho 13 xã; tặng bằng khen cho 69 cán bộ, công chức và nhân dân trong tỉnh, trong đó có 33 nông dân. Ở  Thừa Thiên Huế, UBND tỉnh đã tặng cờ và nhiều bằng khen cho tập thể, cá nhân, riêng  huyện Nam Đông được Thủ tướng Chính phủ tặng cờ thi đua trong số 44 huyện trong cả nước có thành tích xuất sắc trong phong trào xây dựng nông thôn mới. Ở Quảng Trị, UBND tỉnh tặng bằng khen cho 4 xã tiêu biểu, 20 tập thể và 11 cá nhân đã có thành tích xuất sắc trong phong trào. Ở Lâm Đồng, ngoài cờ thi đua, Thủ tướng Chính phủ tặng bằng khen cho tập thể và cá nhân, UBND tỉnh cũng tặng bằng khen cho 49 tập thể, 27 cá nhân và 11 hộ gia đình đã có nhiều thành tích xuất sắc trong xây dựng nông thôn mới. Ở thành phố Đà Nẵng, huyện Hòa Vang đã hoàn thành xây dựng nông thôn mới năm 2015 được Thủ tướng Chính phủ tặng cờ thi đua...

Kết quả: Qua 5 năm thực hiện, so với chỉ tiêu của Chính phủ đề ra 20% số xã đạt chuẩn, thì nông thôn miền Trung - Tây Nguyên đạt 21%, trong đó các tỉnh duyên hải miền Trung đạt 26,2%, Lâm Đồng đạt 36,7%. 

Sau 5 năm xây dựng nông thôn mới, toàn vùng đã nâng mức thu nhập bình quân đầu người ở nông thôn từ 11,94 triệu đồng năm 2010 lên 23,4 triệu đồng năm 2015, tăng gấp 1,95 lần.

Trong các tỉnh Duyên hải miền Trung, địa phương có thu nhập cao nhất là huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng 27,24 triệu đồng/người/năm; tỉnh có mức thu nhập thấp nhất là Quảng Trị 17,2 triệu đồng/người/năm; các tỉnh còn lại ở khoảng 23,5 triệu đồng/ người/năm.

Vùng Tây Nguyên, tỉnh có mức thu nhập cao nhất là Lâm Đồng 52,5 triệu đồng/người/năm; tỉnh có thu nhập thấp là Kon Tum 15,3 triệu đồng/người/năm. Riêng Tây Nguyên, năm 2014 có 94.769 hộ thoát nghèo, bình quân mỗi năm giảm 2,93%. Tính đến cuối năm 2015, Tây Nguyên có 283/605 xã đạt tiêu chí thu nhập, chiếm 46,8%; 530/605 xã đạt tiêu chí cơ cấu lao động, chiếm 87,7%; 329/605 xã đạt tiêu chí hình thức tổ chức sản xuất, chiếm 54,8%; có gần 50% số xã đạt tiêu chí chợ nông thôn; nổi bật là điện có gần 470/605 xã đạt tiêu chí về điện nông thôn, chiếm 77,7%; đặc biệt đối với đồng bào các dân tộc Tây Nguyên và các huyện miền núi, các tỉnh miền Trung thì đây là những con số có ý nghĩa lịch sử, nhân văn sâu sắc.

Có được kết quả đó là do các tỉnh đã huy động, động viên được sức mạnh tổng hợp, sử dụng có hiệu quả các nguồn lực. Riêng về vốn từ 2011-2015, tỉnh Phú Yên đã huy động được 8.708,314 tỷ đồng đầu tư cho Chương trình từ ngân sách nhà nước, vốn Trung ương hỗ trợ trực tiếp cho chương trình 170,569 tỷ đồng, ngân sách địa phương các cấp (từ tỉnh xuống xã) 1.707,712 tỷ đồng.

Bình Định huy động được 36.500 tỷ đồng; Quảng Trị huy động được 6.915 tỷ đồng, trong đó nhân dân đóng góp tiền mặt, công và hiện vật 1.153 tỷ đồng; Quảng Bình huy động được 4047 tỷ đồng, dân đóng góp 585 tỷ đồng; Lâm Đồng tổng vốn huy động là 33.581 tỷ đồng (trong đó vốn ngân sách Nhà nước là 3.585 tỷ đồng, chiếm 10,66%); Đắk Lắk 37.456 tỷ đồng; Gia Lai 11.436 tỷ đồng... Trong việc huy động vốn, nhiều tỉnh có cách làm năng động, huy động được nguồn vốn xã hội hóa khá nhiều nên có điều kiện đẩy nhanh tiến độ Chương trình như Lâm Đồng là một điển hình. Một số tỉnh vận dụng hợp lý cơ chế chính sách như đổi đất lấy hạ tầng, nhà nước hỗ trợ vật tư, nhân dân hiến đất, góp tiền và công sức, kết hợp với việc lồng ghép các Chương trình, Dự án đã tạo thêm nhiều nguồn lực để tập trung cho những tiêu chí cần phải hoàn thành trước, tạo đà cho việc đẩy nhanh các tiêu chí tiếp theo.

Trong phương hướng phát triển đến năm 2020, các tỉnh đã phân loại các nhóm xã và có kế hoạch tiếp tục đầu tư. Cụ thể:

Nhóm xã đã đạt từ 15-18 tiêu chí thì tập trung dứt điểm các tiêu chí còn lại để sớm về đích trước 2020.

Nhóm xã đã đạt từ 10-14 tiêu chí thì đến 2020 về đích ít nhất 30% số xã, những xã còn lại đạt thấp nhất là 15 tiêu chí.

Nhóm xã khó khăn, đến 2020 đạt thấp nhất là 10 tiêu chí/xã.

Nhóm xã đã đạt chuẩn 19 tiêu chí, thực chất mới hoàn thành về số lượng, cần phải tiếp tục củng cố giữ vững và nâng cao chất lượng từng tiêu chí.

2. Những hạn chế trong quá trình tổ chức thực hiện

Bên cạnh thành tựu đạt được trên các mặt, cũng phải nhìn thấy hết những hạn chế, bất cập trong quá trình tổ chức thực hiện; đó là: nhiều địa phương tiến độ triển khai Chương trình còn chậm so với mục tiêu đề ra, các xã đạt nhiều tiêu chí nhưng thiếu vững chắc, nếu không giữ tốt có khả năng mất tiêu chí năm sau mà các năm trước đã đạt được. Việc triển khai thực hiện Chương trình giữa các địa phương chưa đồng đều, nhiều xã mức độ đạt các tiêu chí còn khá thấp và thiếu bền vững (thậm chí có tỉnh vẫn còn xã mới đạt 3 tiêu chí như Quảng Bình), nhất là các huyện miền núi, các xã bãi ngang ven biển.

Ngân sách Trung ương và địa phương đầu tư cho cơ sở hạ tầng về văn hóa, y tế, giáo dục còn nhiều hạn chế, trong khi một số địa phương sử dụng nguồn vốn này chưa hiệu quả, quản lý lỏng lẻo còn nhiều lãng phí, thất thoát; mặt khác trong thực tế, huy động đóng góp từ người dân ở các tỉnh còn nhiều khó khăn, ở một số địa phương không thể huy động được vì thu nhập, cuộc sống của đa số nông dân còn quá khó khăn và rất ít doanh nghiệp đầu tư kinh doanh ở nông thôn nên việc xã hội hóa huy động vốn từ nhiều nguồn còn hạn chế.

Việc quan tâm, sâu sát trong chỉ đạo về phát triển sản xuất theo quy hoạch nông thôn mới ở một số huyện vẫn còn hạn chế, mang tính mùa vụ. Bên cạnh đó, việc tiếp cận những chính sách, cơ chế hỗ trợ nông nghiệp, nông dân, nông thôn còn bất cập so với nhu cầu của từng địa phương, vai trò của 4 nhà trong việc tổ chức sản xuất và tiêu thụ sản phẩm ở một số địa phương còn hạn chế. Công tác đánh giá mức độ đạt chỉ tiêu, tiêu chí giữa các sở, ban, ngành và địa phương đôi khi chưa thống nhất, công tác phối kết hợp thẩm định kết quả đạt từng tiêu chí chậm triển khai.

Đội ngũ cán bộ chuyên môn, chuyên trách cấp huyện, cấp xã phần lớn là kiêm nhiệm nên chưa thật sự chuyên tâm vào công việc; công tác theo dõi, báo cáo, kiến nghị của địa phương có việc chưa sâu sát, kịp thời làm ảnh hưởng đến công tác chỉ đạo, điều hành chung của tỉnh. Công tác tập huấn, bồi dưỡng kiến thức, kỹ năng cho cán bộ cơ sở, người lao động hiệu quả còn thấp, có xã đưa người đi bồi dưỡng, tập huấn không gắn với công việc chuyên môn; mặt khác một số trường, cơ sở đào tạo, bồi dưỡng thì nội dung chương trình bồi dưỡng, tập huấn không sát, không thiết thực nên đã góp phần tạo ra sự lãng phí không nhỏ cho ngân sách địa phương. Ở một số địa phương trong vùng, cán bộ và người dân vẫn còn tư tưởng trông chờ, ỷ lại Nhà nước hỗ trợ, bao cấp nên thiếu tính chủ động, sáng tạo đề xuất cơ chế huy động, lồng ghép nguồn lực để thực hiện các tiêu chí.

Qua thực tế xây dựng nông thôn mới cho ta nhiều bài học quý:

Thứ nhất,phải xác định đây là một Chương trình có ý nghĩa lịch sử và được thực hiện lâu dài, nên trước tiên các cấp lãnh đạo phải có tư duy chiến lược và kế hoạch chỉ đạo cụ thể; đặc biệt là có tư duy, tầm nhìn về kinh tế làm việc gì trước, việc gì chưa  làm ngay, phải thận trọng trong từng tiêu chí, không phải bằng mọi giá để có thành tích về đích sớm.

Thứ hai,lấy dân làm gốc, biết dựa vào sức mạnh nơi dân, khơi dậy trí tuệ trong dân, mọi việc dân phải biết, dân được tham gia bàn, phản biện, vì xây dựng nông thôn mới là sự nghiệp của toàn dân, trong đó người dân nông thôn là chủ thể; dân được giám sát, kiểm chứng việc làm của chính quyền. Thực tiễn cho thấy các tỉnh đã đạt và vượt chỉ tiêu xây dựng nông thôn mới trong 5 năm qua chính là thực hiện tốt bài học này.

Thứ ba,coi trọng các mối quan hệ lợi ích, trong đó chú trọng đúng mức lợi ích kinh tế đối với cá nhân người lao động.

Thứ tư,Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới cả nước nói chung, miền Trung - Tây Nguyên nói riêng là nông thôn mới theo định hướng XHCN. Do đó, phải thường xuyên tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của chính quyền, đoàn thể các cấp, nếu xa rời bài học này thì không thực hiện được mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh ở nông thôn và làm cho môi trường, cuộc sống nông thôn trở nên phức tạp, mất phương hướng phát triển.

3. Những giải pháp chủ yếu tiếp tục thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới trên địa bàn miền Trung - Tây Nguyên đến năm 2020

Trên cơ sở thành tựu đạt được, các tỉnh trong vùng phấn đấu đến 2020 đạt từ 50-55% số xã đạt chuẩn nông thôn mới, không còn xã dưới 10 tiêu chí; bình quân mỗi tỉnh có 2 huyện nông thôn mới; thu nhập bình quân đầu người trong nông thôn của vùng đạt từ 45-50 triệu đồng/người/năm; xóa hết nhà tạm, nhà dột nát, có 80% dân số tham gia bảo hiểm y tế... Những chỉ tiêu đề ra cho các tỉnh trong vùng đến 2020 là vừa sức, song một số tỉnh là khá cao, đòi hỏi phải có quyết tâm cao của cả hệ thống chính trị, huy động sức mạnh tổng lực trong toàn dân, của các thành phần kinh tế. Sau đây xin đề xuất một số giải pháp chủ yếu là:

a, Tiếp tục  giữ vững phong trào Xây dựng nông thôn mới với chất lượng, hiệu quả ngày càng cao

Tiếp tục  chỉ đạo, dồn sức cho các xã điểm, các xã đã hoàn thành trên 15 tiêu chí để làm cơ sở rút kinh nghiệm chỉ đạo trên diện rộng. Rà soát, bổ sung hoàn thiện quy hoạch và Đề án Xây dựng nông thôn mới phù hợp với tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và phát triển nông thôn gắn với tái cấu trúc ngành nông nghiệp hàng hóa, nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp công nghệ cao trên địa bàn miền Trung - Tây Nguyên. Quy hoạch sản xuất nông nghiệp gắn với quy hoạch xây dựng nông thôn mới, đô thị hóa nông thôn, gắn xã với huyện thành chuỗi liên hoàn trong phát triển kinh tế - xã hội. Thực hiện tốt giữa phát triển sản xuất với chế biến và tiêu thụ nông sản gắn với trách nhiệm cụ thể giữa 4 nhà. Tổ chức hướng dẫn, hỗ trợ nhân dân thực hiện các nội dung về phát triển văn hóa, xã hội, môi trường, đảm bảo an ninh trật tự ở nông thôn, coi trọng vai trò kinh tế, văn hóa trong từng hộ gia đình. Tăng cường công tác bảo vệ môi trường, dân chủ, kỷ cương, xây dựng nếp sống văn minh, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống; xây dựng tình làng nghĩa xóm thân thiện, mình vì mọi người, mọi người vì mình.

b, Tích cực và có cơ chế thu hút các nguồn lực để đẩy nhanh tiến độ Xây dựng nông thôn mới

Chú trọng việc bố trí ngân sách địa phương ở các cấp, đa dạng hóa huy động nguồn lực để đẩy nhanh tiến trình Xây dựng nông thôn mới trên địa bàn xã, thôn nhất là các xã sắp về đích cũng như các xã hoàn thành các tiêu chí còn thấp như: vốn tín dụng, vốn cộng đồng, vốn doanh nghiệp và xã hội; vốn đóng góp của dân kể cả đất đai, ngày công và ý tưởng; vốn các nguồn lực hợp pháp khác... Phân bổ và sử dụng có hiệu quả vốn Trái phiếu Chính phủ cho từng năm, tránh tình trạng đầu năm, đầu giai đoạn thì nhàn rỗi, cuối năm, cuối giai đoạn thi nhau tăng tốc để về đích và giải ngân, dẫn đến lãng phí, tiêu cực, chất lượng công trình thấp. Tiếp tục đổi mới các nội dung, phương thức thi đua phù hợp cho từng thời kỳ nhằm động viên, thu hút sự tham gia đóng góp các nguồn lực từ các thành phần kinh tế cho Chương trình.

c, Nâng cao trách nhiệm của các sở, ban, ngành liên quan

Các sở, ngành đã được UBND tỉnh giao trách nhiệm phải phân công cán bộ chuyên môn có năng lực thường xuyên hợp tác với các huyện, xã, với Văn phòng điều phối Xây dựng nông thôn mới đánh giá kết quả tiến độ thực hiện Chương trình từng năm giai đoạn 2016-2020một cách kịp thời, thực chất, chống chạy theo thành tích, báo cáo không chính xác hoặc nợ tiêu chí, nợ kinh phí, các tiêu chí đạt được phải đạt tiêu chí hài lòng của nhân dân trên địa bàn.

d, Đầu tư và ứng dụng có hiệu quả các tiến bộ khoa học - công nghệ vào sản xuất

Coi trọng việc đầu tư cho sản xuất, đẩy mạnh công nghiệp chế biến và ứng dụng nhanh các tiến bộ khoa học - công nghệ vào sản xuất nông nghiệp, bởi vì kinh tế nông nghiệp là cơ sở, nền tảng để phát triển kinh tế nông thôn, xây dựng nông thôn mới. Nông thôn miền Trung - Tây Nguyên tỉnh nào cũng có lợi thế về nông nghiệp nên việc Xây dựng nông thôn mới phải hướng tới cấu trúc nền nông nghiệp sạch gắn với thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế. Từng tỉnh phải xác định rõ thế mạnh cụ thể để tập trung đầu tư phát triển. Mở rộng phân công lao động, từ bỏ nhận thức cái gì cũng có và chạy theo sự biến đổi nhất thời của thị trường. Coi trọng chiến lược dự báo thị trường để chủ động sản xuất nâng cao sức cạnh tranh trên thương trường.

Tiếp tục thực hiện có hiệu quả việc dồn điền, đổi thửa, tập trung ruộng đất để nâng quy mô kinh tế hộ, kinh tế trang trại, làng nghề, kinh tế  hợp tác xã, doanh nghiệp nông thôn. Mở rộng liên kết với các cơ sở chế biến nông - lâm - thủy hải sản; dịch vụ đầu vào, đầu ra cho sản xuất với các công ty, siêu thị. Mặt khác, ứng dụng nhanh các tiến bộ khoa học - công nghệ vào sản xuất nông nghiệp, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, tổ chức lại lao động trong nông thôn, giải quyết có hiệu quả bài toán nông nhàn. Tiếp tục đầu tư và tìm đầu ra ổn định cho sản phẩm các làng nghề đã được các tỉnh công nhận. Phải tăng cường công nghiệp chế biến, đầu tư cho khoa học - công nghệ, phát triển mạnh công nghiệp, dịch vụ nông thôn là cách làm mới gắn với Xây dựng nông thôn mới trên địa bàn.

e, Có phương án khả thi việc bồi dưỡng kiến thức, kỹ năng về Xây dựng nông thôn mới cho cán bộ cơ sở và người lao động. Cần mở nhiều lớp bồi dưỡng, cập nhật kiến thức với nội dung, chương trình sát thực tế và gắn với thị trường, hội nhập quốc tế.

Bồi dưỡng kiến thức xây dựng Dự án sản xuất cho người lao động là dân tộc thiểu số, cho ngư dân. Không bồi dưỡng kiến thức lý luận chung chung mà phải tập huấn chuyên đề, kỹ năng thực tế gắn với vị trí công việc, ngành nghề, dịch vụ, như biết chọn giống, trồng rau sạch, chăn nuôi sạch; bảo vệ và phát triển rừng, đánh bắt hải sản khơi xa, bảo vệ ngư lưới cụ, chủ quyền trên biển đảo, sử dụng thành thạo trang thiết bị tàu vỏ bằng sắt, sơ cấp cứu khi bị tai nạn nơi ngư trường xa dài ngày. Hình thành kiến thức làm ăn tập thể, cộng đồng trách nhiệm, hợp tác có hiệu quả theo mô hình kinh tế liên kết, kinh tế trang trại phù hợp với quy hoạch Xây dựng nông thôn mới trên địa bàn từng xã.

______________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 3 - 2016

Tài liệu tham khảo:

1. Báo cáo:Tổng kết 5 năm thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2011 - 2015 và phương hướng, nhiệm vụ đến năm 2020 của thường trực Ban chỉ đạo
Tây Nguyên.

2.Báo cáo:Tổng kết 5 năm thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dưng nông thôn mới 2011-2015 và phương hướng, nhiệm vụ đến năm 2020 của các tỉnh: Khánh Hòa, Bình Định, Phú Yên, Quảng Ngãi, Quảng Nam, huyện Hòa Vang TP Đà Nẵng, Thừa Thiên Huế, Quảng Trị, Quảng Bình.

TS Đỗ Thanh Phương

Học viện Chính trị khu vực III